گسترۀ ترک استفصال در استنباطات فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد سطح عالی حوزۀ علمیه خراسان

چکیده

از موارد دخیل در الغای خصوصیت، قاعدۀ ترک استفصال است که مفید تعدی حکم از مورد سؤالِ راوی است. در برخی از احادیث، سؤال راوی مجمل است و این قابلیت وجود دارد که عقل از اجمال سؤال و ترک استفصال معصوم، عمومیت حکم را استنباط کند. در کتب اصولیِ متقدمان، به برخی از زوایای قاعده اشاره شده است. برای تعیین گسترۀ ترک استفصال در استنباطات فقهی لازم است تحلیل درستی از این قاعده صورت پذیرد و ارکان و مجاری و نحوۀ استنباط عموم و مقدار دلالت آن بررسی شود. از پیگیری این موضوع در منابع فقهی و اصولی به‌روش توصیفی و تحلیلی این نتایج به دست آمده است: اولاً، ارکان ترک استفصال عبارت‌اند از: سبقت سؤال راوی، امکان عمومیت جواب و وجود احتمال در سؤال؛ ثانیاً، ترک استفصال بیشتر در احادیث اِفتایی جریان دارد و استقلال و عدم‌استقلال جواب معصوم، تأثیری در استنباط عموم از ترک استفصال ندارد؛ ثالثاً، غرض سائل و عدم‌تساوی محتملات سؤال، نقش تعیین‌کننده‌ای در قلمروِ عموم ترک استفصال دارد. سرانجام اینکه عموم ترک استفصال، استنباطی و ضعیف است. دلیلی وجود ندارد که استفصال معصوم مفید انحصار و اختصاص حکم باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین. درر الفوائد فی الحاشیة على الفرائد. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد. چاپ‌اول، 1410ق.
  • آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1428ق.

آشتیانى، محمدحسن‌بن‌جعفر. الرسائل التسع. قم: کنگره. چاپ‌اول، 1425ق.

آشتیانى، محمدحسن‌بن‌جعفر. کتاب الزکاة. قم: کنگره. چاپ‌اول، 1426ق.

  • آملى، محمدتقى. مصباح الهدى. تهران: مؤلف. چاپ‌اول، 1380ق.
  • آملى، هاشم. المعالم المأثورة. قم: مؤلف. چاپ‌اول، 1406ق.
  • ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین. قم: مؤسسة الفقه. چاپ‌اول، 1418ق.

  • ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

اصفهانی، محمدتقی. تبصرة الفقهاء. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. چاپ‌اول، 1427ق.

  • انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب الصوم. قم: کنگره. چاپ‌اول، 1413ق.
  • انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب المکاسب. قم: کنگره. چاپ‌اول، 1415ق.
  • انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1424ق.
  • انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب الصلاة. قم: کنگره. چاپ‌اول، 1415ق.
  • انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب الطهارة. قم: کنگره. چاپ‌اول، 1415ق.
  • بحرالعلوم، محمد. بلغة الفقیه. تهران: مکتبة الصادق. چاپ‌چهارم، 1403ق.
  • بحرانى، یوسف‌بن‌احمد. حدائق الناضرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1405ق.
  • بلاغی، محمدجواد. الرسائل الفقهیة. قم: مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة. چاپ‌اول، 1428ق.
  • بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. الحاشیة علی مدارک الأحکام. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1419ق.
  • بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. الفوائد الحائریة. قم: مجمع الفکر. چاپ‌اول، 1415ق.
  • بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسۀ وحید بهبهانی. چاپ‌اول، 1417ق.
  • بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. مصابیح الظلام. قم: مؤسسۀ بهبهانی. چاپ‌اول، 1424ق.
  • تبریزى، جواد. دروس فی مسائل علم الأصول. قم: دار الصدیقة الشهیدة. چاپ‌دوم، 1427ق.

حائرى، کاظم. فقه العقود. قم: مجمع اندیشهٔ اسلامى. چاپ‌دوم، 1423ق.

  • حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل‌الشیعه. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1409ق.
  • حسینی عاملى، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1419ق.
  • حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. چاپ‌اول، 1416ق.
  • حلی، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1387ق.
  • خمینی، روح‌الله. کتاب الطهارة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام. چاپ‌اول، 1422ق.
  • خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام. چاپ‌اول، 1421ق.

خمینى، مصطفى. کتاب الطهارة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام. چاپ‌اول، 1418ق.

خمینى، مصطفى. مستند تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام. چاپ‌اول، بی‌تا.

  • خویی، ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة احیاء آثار الإمام الخوئی. چاپ‌اول، 1418ق.
  • خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. قم: مؤسسة احیاء آثار الإمام الخوئی. چاپ‌اول، 1422ق.
  • خویی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

روحانی، محمد. المرتقی إلی الفقه الارقی: کتاب الحج. تهران: دار الجلی. چاپ‌اول، 1419ق.

  • سیستانی، علی. اختلاف الحدیث. بی‌جا: بی‌نا. 1396ق.
  • شهید اول، محمد‌بن‌مکى. غایة المراد. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1414ق.
  • شهید اول، محمدبن‌مکی. القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیة. قم: کتاب‌فروشی مفید. چاپ‌اول، بی‌تا.
  • شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. رسائل. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1421ق.
  • شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. روض الجنان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1402ق.
  • شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة. چاپ‌اول، 1413ق.
  • شیرازى، محمدتقى‌بن‌محبعلی. حاشیة المکاسب. قم: الشریف الرضی. چاپ‌اول، 1412ق.

شیرازى، محمدحسن. تقریرات فی اصول الفقه. قم: اللجنة العلمیة للمؤتر. چاپ‌اول، 1418ق.

  • صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.
  • صدر، رضا. الإجتهاد و التقلید. قم: انتشارات دفتر تبلیغات. چاپ‌دوم، 1415ق.
  • صدر، محمدباقر. مباحث الأصول. قم: مرکز النشر. چاپ‌اول، 1408ق.
  • طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1418ق.
  • طوسى، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.
  • طوسى، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: مرتضوی. چاپ‌سوم، 1387ق.
  • عاملی، محمدبن‌حسن. استقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1419ق.
  • علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تهذیب الوصول إلی علم الأصول. لندن: مؤسسۀ امام علی(ع). چاپ‌اول، 1380ق.
  • علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.
  • علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة. چاپ‌اول، 1412ق.
  • علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الأحکام فی معرفة الأحکام. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1419ق.
  • علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1414ق.
  • غزالی، محمدبن‌محمد. المنخول من تعلیقات الأصول. بی‌جا: دار الفکر. چاپ قدیم، بی‌تا.
  • فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. چاپ‌اول، 1404ق.
  • فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. نضد القواعد الفقهیة على مذهب الإمامیة. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى. چاپ‌اول، 1403ق.
  • فخر رازی، محمدبن‌عمر. المحصول. بی‌جا: الرسالة. چاپ‌سوم، 1418ق.

فقیه، محمدتقى. قواعد الفقیه. بیروت: دار الاضواء. چاپ‌دوم، 1407ق.

  • فیض کاشانى، محسن. نقد الأصول الفقهیة. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. چاپ‌اول،
  • قزوینى، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. ضوابط الأصول. قم: مؤلف. چاپ‌اول، 1371ق.

قزوینى، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. نتائج الأفکار. بمبئی: مؤلف. چاپ‌اول، 1258ق.

  • قزوینى، على موسوی. ینابیع الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1424ق.
  • قزوینى، على موسوی. تعلیقة علی معالم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1427ق.
  • کاشانى، حبیب‌الله‌بن‌علی‌مدد. تسهیل المسالک إلى المدارک. قم: المطبعة العلمیة. چاپ‌اول، 1404ق.
  • کاشف‌الغطاء نجفی، حسن‌بن‌جعفر. انوار الفقاهة: کتاب الطهارة. نجف: کاشف‌الغطاء. چاپ‌اول، 1422ق.
  • کاشف‌الغطاء، جعفر. شرح طهارة قواعد الأحکام. نجف: مؤسسۀ کاشف‌الغطاء. بی‌تا.
  • کاشف‌الغطاء، على‌بن‌محمدرضا. النور الساطع فی الفقه النافع. نجف: الآداب. چاپ‌اول، 1381ق.
  • کرباسی، محمدابراهیم‌بن‌حسن. اشارات الأصول. بی‌جا: مؤلف. چاپ‌اول، بی‌تا.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب ‌الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.
  • لارى، سیدعبدالحسین. التعلیقة على ریاض المسائل. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. چاپ‌اول، 1418ق.

مامقانی، محمدحسن‌بن‌عبدالله. غایة الآمال. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. چاپ‌اول، 1316ق.

  • مجاهد، محمدبن‌علی. مفاتیح الأصول. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1296ق.
  • مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌دوم، 1404ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. ایضاح ترددات الشرائع. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. چاپ‌اول، 1428ق.

محقق خوانسارى، حسین‌بن‌محمد. مشارق الشموس فی شرح الدروس. بی‌جا: بی‌نا. 1430ق.

  • محقق داماد، محمد. کتاب الحج. قم: چاپخانهٔ مهر. چاپ‌اول، 1401ق.
  • محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد. قم: آل‌البیت. چاپ‌دوم، 1414ق.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى. فرهنگ‌نامهٔ اصول فقه. قم: مؤلف. 1389.

  • مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: دار التفسیر. چاپ‌پنجم،
  • مقدس اردبیلى، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1403ق.
  • موسوی عاملى، محمدبن‌علی. مدارک الأحکام. بیروت: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1411ق.
  • موسوی عاملى، محمدبن‌على. نهایة المرام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1411ق.

میرداماد، محمدباقربن‌محمد. حاشیة على مختلف الشیعة. تهران: بی‌نا. چاپ‌اول، 1397ق.

  • میرزای قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. قوانین الأصول. تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیه. چاپ‌دوم، 1378ق.
  • نائینى، محمدحسین. کتاب الصلاة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول. 1411ق.
  • نائینى، محمدحسین. منیة الطالب. تهران: محمدی. چاپ‌اول، 1373ق.
  • مشکور حولاوى، مشکوربن‌محمد. منجزات المریض. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1415ق.
  • نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. تجرید الأصول. قم: سیدمرتضی. چاپ‌اول،
  • نراقى، مهدى‌بن‌ابی‌ذر. انیس المجتهدین فی علم الأصول. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب. چاپ‌اول، 1388ق.
  • نورى، حسین. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1408ق.
  • همدانى، رضابن‌محمدهادی. مصباح الفقیه. قم: مؤسسۀ جعفریة. چاپ‌اول، 1416ق.
  • یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. شرح العروة الوثقى. شارح: کاظم شیرازی. نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء. چاپ‌اول، 1411ق.
CAPTCHA Image