بررسی انتقادی نظریۀ «تکلیف و حق مالی ذمّی» بودن شرط فعل مالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• اسفندیار صفری

عضو هیأت علمی گروه حقوق مالکیت فکری دانشکده حقوق دانشگاه قم

10.22067/jfiqh.2023.78359.1427

چکیده

در پاسخ به چیستیِ اثر ماهوی شرط فعل مالی و ضمانت اجرای تخلف از آن، اختلافِ‌نظر پدید آمده است. بعضی از نویسندگان نامدار معاصر، برخلافِ مشهور فقیهان و ظاهر مواد باب شروط قانون مدنی ایران معتقدند: شرط فعل مالی به‌محض انشا، همچون شرط نتیجه، سبب ثبوت ملکیت به‌نفع مشروط ‌‌له در ذمۀ مشروط‌علیه می‌شود؛ ازین‌رو، در چنین شرط فعل‌هایی هیچ‌وقت خیار تخلف از شرط فعل محقق نمی‌شود. از این دیدگاه به‌عنوان نظریۀ «تکلیف و حق مالی ذمی» در باره شرط فعل مالی یاد شده و علامه حلی و طباطبایی یزدی نیز موافق این نظریه قلمداد شده‌ و برای اثبات نظریه، به تفسیر قصد طرفین، ذوق عرفی و سبب دین‌بودن التزام و تعهد استناد شده است. در این جستار با به‌کارگیری روش توصیفی تحلیلی پس از تبیین نظریۀ مذکور و بیان اشکالات هشت‌گانۀ آن، عدم‌صحت انتساب نظریۀ مذکور به دو فقیه یادشده نیز اثبات شده است.

کلیدواژه‌ها

• تکلیف
• حق
• ذمه
• ملک
• شرط فعل

موضوعات

• فقه مدنی

---

مراجع

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب المکاسب. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1422ق.

آل کاشف‌الغطاء، على‌بن‌جعفر. شرح خیارات اللمعة. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ‌اول، 1422ق.

بجنوردی، حسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. چاپ‌اول، 1419ق.

جعفری خسروآبادی، نصرالله. «شرط فعل از تکلیف محض تا اشتغال ذمه»، پژوهش‌های فقهی. دورۀ13، ش4، زمستان 1396، 976تا959. https://doi.org/10.22059/jorr.2017.208205.1007351

خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ نشر و تنظیم آثار امام خمینی. چاپ‌اول، 1379.

خوئی، ابوالقاسم. التنقیح فی شرح المکاسب. مقرر: علی تبریزی غروی. قم: مؤسسة احیاء آثار الإمام الخوئی. چاپ‌اول، 1425ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ‌اول، 1417ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة. بیروت: دار التراث؛ الدار الإسلامیة. چاپ‌اول، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1426ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌ششم، 1394ق.

صدر، محمدباقر. «حواله»، فقه اهل بیت(ع). دورۀ6، ش21، بهار 1379، 3تا16.

طباطبایی، محمدکاظم. العروة الوثقى و بهامشها تعلیقات اعلام العصر و مراجع الشیعة الامامیة. تهران: المکتبة العلمیة الإسلامیة. بی‌تا.

طباطبایی، محمدکاظم. العروة الوثقى؛ المحشّى. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ‌اول، 1419ق.

طباطبایی، محمدکاظم. تکملة العروة الوثقى. قم: کتاب‌فروشى داورى. چاپ‌اول، 1414ق.

طباطبایی، محمدکاظم. حاشیة کتاب المکاسب. قم: طلیعۀ نور. چاپ‌دوم، 1429ق.

طباطبایی، محمدکاظم. سؤال و جواب. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ‌اول، 1415ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة‌. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة. 1387ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة. قم: امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ‌اول، 1413ق.

علیدوست، ابوالقاسم؛ مهدی سنجرانی. «آثار شروط ضمن عقد نکاح»، مطالعات جنسیت و خانواده. دورۀ2، ش1، شهریور1393، 99تا126.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. تهران: اعلمی. چاپ‌اول، 1389ق.

محقق داماد، سیدمصطفی. قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ‌یازدهم، 1383.

محقق داماد، سیدمصطفی. نظریۀ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ‌اول، 1388.

محقق داماد، سیدمصطفی. نظریۀ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ‌اول، 1397.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. رسائل المحقق الکرکی. قم: کتابخانۀ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. چاپ‌اول، 1409ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1415ق.