چیستی و کارکردهای «مذاق شریعت»

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکترای فقه و مبانی حقوق دانشگاه فردوسی مشهد- عضو هیأت علمی دانشگاه یاسوج

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

واژه ی« مذاق» در ترکیب اضافی« مذاق شریعت» یا « مذاق شارع» و مانند آن، قریب به دو سده است که در لسان فقیهان و اصولیان امامی به کار می روند، ولی هیچ گاه تعریف گویایی از آن، ارایه نشده است و همین نکته باعث شده تا این واژه که کاربرد وسیع و مهمی در عرصه-ی استنباط دارد، مفهوماً و مصداقاً دچار ابهام و ایهام گردد. دغدغه این بوده است که از راه های شرعیِ معتبر به استنباط احکام بپردازند و گاه از ادلّه ی خاص و در جاهایی از ادلّه ی عام بهره گیرند. آن ها به این دو گونه دلیل، بسنده نکرده و از ویژگی ها، شیوه ها و رفتارهای شارع در قانون گذاری، اصولی فراتر از قوانین، به دست آورده که هرچند در دو دسته ی پیشین، دلیلی را بر حکمی، نیافته، ولی به گونه ی یقینی، به اثبات و یا نفی آن، باور پیدا کرده اند. آن اصول را نه از تک گزاره ها، بلکه از مجموعه ی احکام یافته اند و نام مذاق شریعت را بر آن نهاده اند. در این نوشتار تلاش شده است تا پیوستگی اصطلاح مذاق شریعت با مفاهیم پُردیرینه که در لسان شریعت و کتاب-های فقیهان پیشین وجود دارد به اثبات برسد. همچنین ضمن نقل و نقد دیدگاه هایی که در مذاق شریعت وجود دارد (مانند: ارتکاز شریعت، مصالح عامّ و سیاقات کلام)، تعریفی تازه از آن ارائه شده و در انجام سخن، به کارکردهای مذاق شریعت در فرآیند استنباط پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
ابن اثیر، مبارک بن محمد؛ النهایة فی غریب الحدیث والاثر، تحقیق، طاهر احمد زاوی -  محمود محمد طناحی، قم: موسسه اسماعیلیان، 1364.
ابن بابویه، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جماعة المدرّسین، 1404ق.
ــــــــــــــــــ؛ المقنع، قم: مؤسسة الامام الهادی، 1415ق.
ابن حیون، نعمان بن محمد؛ دعائم الاسلام ، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، قاهرة: دار المعارف، 1383ق.
ابن فهد حلّی، احمد بن محمّد؛ المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق: مجتبی عراقی، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1407ق.
ابن منظور، محمد بن مکرّم؛ لسان العرب، قم: نشر الادب الحوزة، 1405ق.
اراکی، محمد علی؛ المکاسب المحرمة، قم: مؤسسة فی طریق الحق، 1413ق.
اصفهانی، محمد حسین؛ حاشیة کتاب المکاسب، تحقیق: عباس محمد آل سباع قطیفی، قم: المحقق، 1418ق. 
انصاری، مرتضی ؛ فرائد الاصول، تحقیق: لجنه تحقیق ثراث الشیخ الاعظم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق.
ــــــــــــــــــ؛ کتاب المکاسب، تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الاعظم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1420ق.
ایروانی، باقر؛ دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، قم، مؤسسة الفقه للطباعة و النشر، 1417ق.
بجنوردی، حسن؛ القواعد الفقهیة، تصحیح: مهدی مهریزی-  محمد حسن درایتی، قم: نشر الهادی، 1419ق.
جوهری، اسماعیل بن حمّاد؛  الصحاح تاج اللغةّ و صحاح العربیة، تحقیق: احمد عبد الغفور عطّار، بیروت: دار العلم للملایین، 1407ق.
حسینی عاملی، محمد جواد؛ مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلّامة، قم: مؤسسة آل البیت، ؟139ق.
حسینی قائم مقامی؛ عباس؛کاوش­های فقهی، تهران: امیر کبیر، 1378.
حسینی مراغی؛ عبد الفتاح بن علی، العناوین، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1418ق.
حکیم، محسن؛ مستمسک العروة الوثقی، قم: مکتبة آیت الله العظمی المرعشی، 1404ق.
حلی، ابن ادریس؛السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، جامعة المدرسین، 1410ق.
حنفی، حسن؛ من النص الی الواقع محاوله لاعادة بناء علم اصول الفقه، بیروت: دار المدار الاسلامی، 2005م.
خمینی، روح الله؛ الاجتهاد والتقلید، تهران: موسسةتنظیم و نشر آثار الامام خمینی، 1418ق.
ــــــــــــ؛  البیع، تهران: موسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، 1421ق.
ــــــــــــ؛ کتاب الطهارة، نجف: مطبعة الآداب، 1389ق.
ــــــــــــ؛ المکاسب المحرّمة، قم: موسسة اسماعیلیان، 1410ق.
خمینی، مصطفی؛ تحریرات فی الفقه: الخلل فی الصلاة، تهران: موسسة تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، 1418ق.
خویی، ابوالقاسم؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی: الاجتهاد والتقلید، تقریر: علی الغروی التبریزی، قم: دار الهادی، 1410ق.
ـــــــــــــ؛ المبانی فی شرح العروة الوثقی: کتاب النکاح، تقریر: محمد تقی خویی، مدرسة دار العلم، بی­تا.
ـــــــــــــ؛ المستند فی شرح العروة الوثقی: کتاب الاجارة، تقریر: مرتضی بروجردی، قم: مدرسة دار العلم، 1365.
ـــــــــــــ؛ المستند فی شرح العروة الوثقی: کتاب الصوم، تقریر: مرتضی بروجردی، قم: مطبعة العلمیة، 1361ق.
ـــــــــــــ؛ مصباح الاصول، تقریر: محمد سرور واعظ حسینی بهسودی، قم: مکتبة الداوری، 1417ق.
ـــــــــــــ؛ مصباح الفقاهه، تقریر: محمد علی توحیدی، قم: مکتبة الداوری، 1377.
 ــــــــــــ؛ موسوعة الامام الخویی، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، 1421 ق.
روحانی، محمد صادق؛ فقه الصادق، قم: مؤسسة دار الکتاب، 1412ق.
زبیدی، محمد بن محمد؛ تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1414ق.
زرکشی، محمد بن بهادر؛ البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: یوسف عبد الرحیم مرعشلی- جمال حمدی ذهبی- ابراهیم عبد الله کردی، بیروت: دار المعرفة، 1415ق. 
سبزواری، عبد الاعلی؛ مهذب الاحکام فی بیان الحلال والحرام، قم، مکتبة آیة الله السید السبزواری، 1413ق.
سیدمرتضی،علی بن حسین؛ الانتصار، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1415ق.
ــــــــــــــــــ؛ رسائل الشریف المرتضی، تحقیق: مهدی رجائی، قم: دار القرآن الکریم، 1405ق.
سیفی، علی اکبر؛ دلیل تحریر الوسیله، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1415ق.
شاطبی، ابراهیم بن موسی؛ الموافقات فی اصول الشریعة، تحقیق: عبد الله درّاز، بیروت، دار المعرفة، [بی­تا].
شهید ثانی، زین الدین بن علی؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعة  الدمشقیة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
ــــــــــــــــــ؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: موسسة المعارف الاسلامیة، 1413ق.
صدر، محمد باقر؛ بحوث فی علم الاصول، تقریر: محمود هاشمی، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1417ق.
ــــــــــــــــــ؛دروس فی علم الاصول، بیروت: دار الکتاب اللبنانی، 1406ق.
طریحی، فخر الدین؛ مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی، مکتبه النشر الثقافة الاسلامیة، 1408ق.
طوسی، محمد بن حسن؛ المبسوط فی فقه الامامیة، تصحیح: محمد تقی کشفی، تهران: مکتبة الرضویة، 1387ق.
ــــــــــــــــــ؛ الخلاف، تحقیق: علی خراسانی، جواد شهرستانی- مهدی طه نجف، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1414ق.
عراقی، ضیاء الدین؛  نهایة الافکار، تقریر: محمد تقی بروجردی، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1405ق.
علّامه حلّی، حسن بن یوسف؛  تذکرة الفقهاء، قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
ــــــــــــــــــ ؛  قواعد الاحکام فی معرفة الحلال والحرام، مؤسسه النشر الاسلامی، 1418ق.
ــــــــــــــــــ ؛ مختلف الشیعه، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1413ق.
ــــــــــــــــــ؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، تحقیق: قسم الفقه  فی مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1414ق.
عنبکی، مجید حمید؛ اثر المصلحة فی التشریعات، عمّان: دار العلمیة الدولیة و دار الثقافة النشر والتوزیع، 2002م.
غزالی، محمّد بن محمّد؛ المستصفی فی علم الاصول، تصحیح: محمّد عبد السلام عبد الشافی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.
فراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: موسسة دار الهجرة، 1410ق.
قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن؛ غنائم الایام فی مسائل الحلال والحرام، تحقیق: عباس تبریزیان، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1417ق.
لاری، عبد الحسین؛ التعلیقة علی المکاسب، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، 1418ق.
مؤمن قمی، محمد؛ مبانی تحریر الوسیلة، قم: موسسة تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، بی­تا.
محقّق حلّی، محمد بن حسن؛ المعتبر فی شرح المختصر، اشراف: ناصر مکارم شیرازی، قم: مؤسسة سید الشهداء، 1364.
مرعشی نجفی، شهاب الدین؛ القول الرشید فی الاجتهاد والتقلید، تقریر: عادل علوی، قم: بی­نا، بی­تا.
مشکینی اردبیلی، علی؛ اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: دفتر نشر الهادی، 1371 ش.
مظفّر، محمد رضا؛ اصول الفقه، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی­تا.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد؛ مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق: مجتبی عراقی-علی پناه اشتهاردی-حسین یزدی اصفهانی، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1409ق.
مکارم شیرازی، ناصر؛ بحوث فقهیة هامة، قم: مدرسة الامام علی بن ابی طالب، 1422ق.
موسوی خوانساری، احمد؛ جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، 1405ق.
نائینی، محمد حسین؛ اجود التقریرات فی علم الاصول، تقریر: ابوالقاسم خویی، قم: منشورات مصطفوی، 1368.
نجفی، محمد حسن بن باقر؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: عباس قوچانی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1365.
همدانی، رضا؛ مصباح الفقیه، تهران: مکتبة الصدر، بی­تا.
 
 
 
CAPTCHA Image