وضعیت بناسازی بر قبور در فقه مقارن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• صادق پیشداد ¹
• سعید مولوی ²
• محسن فهیم ³

¹ دانش آموخته دکتری گروه الهیات، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

² استادیار گروه حقوق، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

³ استادیار گروه الهیات، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

10.22067/jfiqh.2023.81688.1563

چکیده

وضعیت ساخت‌وساز روی قبور، که در فقه با تعابیر مختلفی آمده، موضوع فتاوای مختلف فقهی قرار گرفته است. مشهور امامیه و عامه آن را نسبت به قبور غیر از انبیا، ائمه(ع) و نیز شایستگان جامعه مکروه دانسته‌اند، اما نگارندگان ضمن پذیرش استثنای مزبور اعتقاد دارند که ادلۀ اطراف مسئله حتی قول مشهور خالی از خدشه نیستند، در این میان، مسلماً فردی از امامیه به‌طور مطلق به حرمت بناسازی بر قبور فتوا نداده است و آنچه که به شهید ثانی نسبت داده شده، نادرست است، مگر آنکه عوارض ناصوابی در خصوص محل دفن یا ابزار و شیوۀ ساخت‌وساز روی دهد، که برحسبِ مورد حرام شود، دیگر اینکه آنچه امروزه میان مردمان مسلمان و غیرایشان مرسوم است که سنگی روی قبر می‌نهند و نام و تصویر میت را روی آن حک می‌کنند، قطعاً به‌منظور حفظ نام و یاد متوفا و ممانعت از دستبرد نبّاشین و حیوانات به جسد و کهنگی و ازبین‌رفتن قبر انجام می‌گیرد، نه چیز دیگری. براین‌اساس، حتی اگر عنوانِ اضطرار و ضرورت هم بر آن صدق نکند، اشکالی ندارد؛ چراکه این کار از صدر اسلام تا این زمان در میان متشرعان رایج بوده و ائمه و نیز برخی اصحاب رسول خدا با آن مخالفت نکرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

• بناسازی بر قبور
• حرمت بنا بر قبور
• مشروعیت بنا بر قبور
• تجصیص

موضوعات

• فقه عبادی

---

©2025 The author(s). This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0)

مراجع

آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏. بیروت: دار الکتب. چاپ‌اول، 1415ق.

ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله‌بن‌محمد. المصنف فی الأحادیث و الآثار. بیروت: دار الفکر. چاپ‌اول، 1409ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لایحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌‌دوم، 1413ق.

ابن‌تیمیه، احمدبن‌عبدالحلیم. رأس الحسین(ع). بیروت: دار الکتاب. چاپ‌اول، 1406ق.

ابن‌جنید اسکافی، محمدبن‌احمد. مجموعة فتاوى ابن الجنید. به‌تحقیق علی‌پناه اشتهاردی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌‌اول، 1416ق.

ابن‌حبان، محمدبن‌حبان. صحیح ابن‌حبان. به‌ترتیب و تنظیم ابن‌‌بلبلان. بیروت: مؤسسة الرسالة. چاپ‌اول، 1414ق.

ابن‌رشد، محمدبن‌احمد. بدایة المجتهد و نهایة المقتصد. بیروت: دار الفکر. 1415ق.

اشتهاردی، علی‌پناه. مدارک العروة‌. تهران: دار الأسوة. چاپ‌اول، 1417ق.

اصفهانی، محمدحسین. الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة. قم: دار احیاء العلوم. چاپ‌اول، 1404ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة‌. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1405ق.

‌برقى، احمدبن‌محمد. المحاسن. قم: دار الکتب. چاپ‌‌دوم، 1371ق.

ترمذی، محمدبن‌عیسی. سنن الترمذی. بیروت: دار الفکر. چاپ‌اول، 1403ق.

جزیری، عبدالرحمن، محمد غروی، یاسر مازح. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت علیهم السلام. بیروت: دار الثقلین. چاپ‌اول، 1419ق.

حاکم نیشابوری، محمدبن‌عبدالله. المستدرک علی الصحیحین. بیروت: دار التأصیل. چاپ‌اول، 1435ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

حرزالدین، عبدالرزاق محمدحسین. تاریخ النجف. قم: دلیل ما. چاپ‌اول، 1385ق.

حطاب، محمدبن‌محمد. مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل. بیروت: دار الکتب. چاپ‌اول، 1416ق.

حمیری، نشوان‌بن‌سعید. شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. ‌بیروت: دار الفکر المعاصر. چاپ‌اول، 1420ق.

خطیب شربینی، محمدبن‌احمد. مغنی المحتاج الی‌ معرفة معا‌نی‌ الفا‌ظ المنها‌ج‌. بیروت: دار احیاء التراث. چاپ‌اول، 1958م.

دویش، احمدبن‌عبدالرزاق. فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الإفتاء. ریاض: دار المؤیّد. چاپ‌اول، 1424ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن. بیروت-دمشق: دار العلم-الدار الشامیة. چاپ‌اول، 1412ق.

رافعی قزوینی، عبدالکریم‌بن‌محمد. فتح العزیز. بیروت: دار الفکر. چاپ‌اول، 1344ق.

سابق، سید. فقه السنة. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌اول، 1397ق.

سبحانی، جعفر. الوهابیة فی المیزان. بیروت: دار الصدیق الأکبر. چاپ‌اول، 1427ق.

سبحانی، جعفر. فی ظلّ اصول الاسلام. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1410ق.

سبزواری، عبدالأعلی. مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: المنار. چاپ‌‌چهارم، 1413ق.

سندی، محمدبن‌عبدالهادی. حاشیة السندی على النسائی. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1406ق.

سیوطی، جلال‌الدین. شرح سنن النسائی. بیروت: دار الکتب العلمیّه. چاپ‌اول، 1406ق. 

شافعی صغیر، شمس‌الدین. نهایة المحتاج الی شرح المنهاج. بیروت: دار احیاء التراث. چاپ‌اول، 1413ق.

شروانی، عبدالحمید، احمد عبادی. حواشی تحفة المحتاج بشرح المنهاج. بیروت: دار احیاء التراث. چاپ‌اول، بی‌‌تا.

شمس‌الائمة سرخسی، محمدبن‌احمد. المبسوط. بیروت: دار المعرفة. چاپ‌اول، 1406ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. المزار فی کیفیة زیارات النبی و الائمة علیهم السلام. قم: مدرسۀ امام مهدى. چاپ‌‌اول، 1410ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. ذکرى الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1419ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. روض الجنان فی شرح ارشاد الأذهان. قم: دفتر تبلیغات حوزه. چاپ‌اول، 1402ق.

شوکانی، محمد. نیل الأوطار من احادیث سید الأخبار. بیروت: دار الجیل. 1973م.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. تهران: دار الکتب. چاپ‌اول، 1367ق.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الاصول. قم: دائرة المعارف الفقه الإسلامی. چاپ‌سوم، 1426ق.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌‌پنجم، 1417ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏. تهران: ناصرخسرو. چاپ‌سوم، 1413ق.

طعمه، سلمان‌هادی. تاریخ مرقد الحسین و العباس. بیروت: الأعلمی. چاپ‌اول، 1416ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌اول، 1390ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المرتضویة. چاپ‌‌سوم، 1387ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌‌دوم، 1400ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌‌چهارم، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. مصباح المتهجد. بیروت: فقه الشیعة. چاپ‌اول، 1411ق.

عاملى، یاسین‌عیسى. الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة. بیروت: دار البلاغة. چاپ‌اول، 1413ق.

عظیم‌آبادی، محمد. عون المعبود شرح سنن ابی‌داوود. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1415ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1414ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌‌دوم، 1413ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1412ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الاحکام فی معرفة الأحکام. قم: آل‌‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1419ق.

علوی عاملی، احمدبن‌زین‌العابدین. مناهج الأخیار فی شرح الاستبصار. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، بی‌‌تا.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌‌سوم، 1420ق. ‏

قزوینی حائری، محمدحسن. البراهین الجلیّه فی رفع تشکیکات الوهابیّه. بیروت: الوفاء. چاپ‌‌اول، 1397.

کلینى، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌‌چهارم، 1407ق.

کاشف‌الغطاء، جعفر. کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1422ق.

کلیددار، عبدالجواد. تاریخ کربلا و حائر الحسین. بغداد: المعارف. چاپ‌اول، 1368ق.

مالک‌بن‌انس. المدونة الکبری. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1415ق.

مبارکفوری، محمدعبدالرحمن‌بن‌عبدالرحیم. تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1410ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. بیروت: مؤسسة الطبع و النشر. چاپ‌اول، 1410ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول. تهران: دار الکتب الإسلامیة‌. چاپ‌‌دوم، 1404ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى. چاپ‌اول، 1406ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن. المعتبر فی شرح المختصر. قم: سید الشهداء. چاپ‌اول، 1407ق.

محقق سبزواری، محمدباقربن‌محمدمؤمن. ذخیرة المعاد فی شرح ارشاد الاذهان. ‌قم: آل‌‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1247ق.

محقق کرکى، على‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل‌‌البیت(ع). چاپ‌‍‌دوم، 1414ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد. تاج العروس من جواهر القاموس‌. بیروت: دار الفکر. چاپ‌اول، 1414ق.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: اسماعیلیان. چاپ‌‌هشتم، 1417ق.

مکارم شیرازی، ناصر. الربا و البنک الإسلامی. قم: مدرسۀ امام علی(ع). چاپ‌اول، 1422ق.

مکارم شیرازی، ناصر. الشیعة: شبهات و ردود. قم: مدرسۀ امام علی(ع). چاپ‌اول، 1428ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم. غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام‌. قم: دفتر تبلیغات حوزه. چاپ‌‌اول‌، 1417ق.

نراقی، مهدی‌بن‌ابی‌ذر. معتمد الشیعة فی احکام الشریعة‌. قم: کنگرۀ بزرگداشت نراقى. چاپ‌اول، 1422ق.

نمازی، علی. مستدرک سفینة البحار. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1419ق. 

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: آل‌‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1408ق.

نووی، یحیی‌بن‌شرف‌الدین. روضة الطالبین و عمدة المفتین. بیروت: المکتب الاسلامی. چاپ‌اول، 1405ق.

نووی، یحیی‌بن‌شرف‌الدین. شرح صحیح مسلم. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌اول، 1407ق. ‏

همدانی، رضابن‌محمدهادی. مصباح الفقیه. قم: مؤسسۀ مهدی موعود. چاپ‌اول، 1421ق.