واکاوی و تبیین جایگاه مصطلحات علت و حکمت در استنباط احکام

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

2 حکیم سبزواری

چکیده

برخی از روایات و آیات دربردارنده احکام، معلَّل به تعلیلاتی هستند که فقها آن‌ها را با دو نامگذاری حکمت و علت تقسیم کزده‌اند. چنانچه چیزی علت قلمداد شود، برخلاف حکمت، معمِّم و مخصِّص حکم خواهد بود. در این مقاله سعی بر آن است اساس این تقسیم‌بندی، مفهوم و ویژگی‌های متفاوت و متشابه حکمت از علت باز شناخته شود. ظاهر امر، نشان‌دهندۀ سبق ذهنی فقیه به‌جهت شهرت فتوا، روایات خاص و همچنین روحیۀ احتیاط در تقسیم تعلیلات به علت و حکمت است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
آلوسی، محمودبن‌عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، علی عبدالباری عطیة، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
آمدی، علی‌بن‌محمد، الإحکام فی اصول الأحکام، عبدالرزاق عفیفی، بیروت‌دمشق: مکتب الإسلامی، بی‌تا.
ابن‌ابی‌زمنین، محمدبن‌عبدالله، تفسیر إبن أبی زمنین، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العلمیه، 1424ق.
ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، چاپ اول، قم: اسماعیلیان، بی‌تا.
ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چاپ دوم، قم: اسلامی، 1410ق.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: اسلامی، 1413ق.
ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، به‌تحقیق: شعیب الأرنؤوط - عادل مرشد، مؤسسة الرسالة، 1421ق.
ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد، دعائم الإسلام، چاپ دوم، قم: آل بیت(ع)، 1385.
بستان، «تحقیقی دربارۀ علت و حکمت احکام شرعی»، پژوهش‌های اصولی، شمارۀ11، زمستان1390، صص63تا92.
جصاص، احمدبن‌علی، احکام القرآن، محمدصادق قمحاوی، چاپ اول، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی، 1405ق.
جمعی از مؤلفان، مجلۀ فقه اهل بیت، چاپ اول، قم: دایرة المعارف فقه اسلامی، بی‌تا.
حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، چاپ اول، قم: آل بیت(ع)، 1409ق.
حکیم، محمدتقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن‏، چاپ دوم، قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع)، 1418ق.
حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ چهارم، قم: اسماعیلیان، 1415ق.
خویی، ابوالقاسم، مصباح الأصول(مباحث حجج و امارات)، واعظ حسینی بهسودی، محمد سرور، چاپ پنجم، قم: مکتبة الداوری، 1417ق.
نائینی، محمدحسین، اجود التقریرات، به‌تقریر: ابوالقاسم خویی، چاپ اول، قم: مطبعة العرفان، 1352.
شبیری زنجانی، موسی، کتاب نکاح، چاپ اول، قم: مؤسسۀ پژوهشی رأی پرداز، 1419ق.
شبیری زنجانی، موسی ، کتاب خمس، چاپ اول، قم: مؤسسۀ پژوهشی رأی پرداز، بی‌تا.
علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیة‌، چاپ اول، قم: اسلامی، 1415ق.
شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ اول، قم: کتابفروشی داوری، 1410ق.
شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی ، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چاپ اول، قم: اسلامی، 1413ق.
صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌، عباس قوچانی، علی آخوندی، چاپ هفتم، بیروت: دارلإحیاء التراث العربی، 1404ق.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: اسلامی، 1417ق.
طوسی،محمدبن‌حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، چاپ اول، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1390.
طوسی،محمدبن‌حسن ،  الخلاف، چاپ اول، قم: اسلامی، 1407ق.
طوسی،محمدبن‌حسن ، المبسوط فی الفقه الإمامیه، سیدمحمدتقی کشفی،چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387.
علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة(ط-الحدیثة)، ابراهیم بهادری، چاپ اول، قم: امام صادق(ع)، 1420ق.
غزالی، محمدبن‌محمد، المستفصی فی علم الأصول، عبدالإسلام عبدالشافی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی(ط-الإسلامیة)، علی‌اکبر غفاری، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، عبدالحسین محمد علی بقال، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.
محقق داماد، محمد، کتاب الصلاة، مؤمن قمی، چاپ دوم، قم: اسلامی، 1416ق.
مصباح، محمدتقی، آموزش فلسفه، چاپ اول، تهران: امیرکبیر، 1378.
مکارم شیرازی، ناصر، بررسی طرق فرار از ربا، چاپ اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.
مکارم شیرازی، ناصر ،  القواعد الفقهیه، چاپ سوم، قم: مدرسۀ امام امیرالمؤمنین(ع)، 1411ق.
مکارم شیرازی، ناصر ، کتاب‌النکاح، محمدرضا حامدی، مسعود مکارم، چاپ اول، قم: مدرسۀ امام علی(ع)، 1424ق.
نائینی، محمدحسین، رسالة فی حکم اللباس المشکوک فیه- رسالة الصلاة فی المشکوک(ط-الحدیثة)، جعفر الغروی النائینی، چاپ اول، قم: آل بیت(ع)، 1418ق.
 
CAPTCHA Image