ضرورت یا عدم ضرورت پیش‌بینی اصول و قواعد کلی حقوق کیفری در قوانین جزایی (مطالعۀ موردی قاعدۀ درأ در قانون مجازات اسلامی 1392)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی دکتری حقوق جزا دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

سیاست‌گذاران کیفری، اصول و قواعد کلی حقوق کیفری همچون اصل قانونی‌بودن جرم و مجازات، اصل شخصی‌بودن مجازات و قاعدۀ تفسیر به نفع متهم را در قوانین جزایی پیش‌بینی نمی‌کنند؛ زیرا مفاد و مبانی این اصول و قواعد به طور پیشینی شناسایی و به رسمیت شناخته شده‌ است. با وجود این، در برخی موارد قانونگذار با درنظرگرفتن ملاحظاتی و در راستای تعدیل اصول و قواعد کلی حقوق کیفری، آن‌ها را در قوانین جزایی پیش‌بینی کرده است.
قاعدۀ درأ ازجمله قواعد فقهی مهم و کاربردی در قلمروِ فقه و حقوق است. این قاعده برای نخستین‌بار در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در مواد 120 و 121 پیش‌بینی شده است. مفاد این مواد، گویای این مطلب است که قانونگذار در قانون مذکور رویکرد جدیدی نسبت به این قاعده اتخاذ کرده که با اصول و قواعد کلی حقوق کیفری در تعارض است.
در این نوشتار ضمن تبیین ضرورت یا عدم ضرورت پیش‌بینی اصول و قواعد کلی حقوق کیفری در قوانین جزایی، چرایی ضرورت پیش‌بینی قاعدۀ درأ در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 و تعارض این قاعده با اصول و قواعد کلی کیفری، تحلیل شده و سپس ضمن نقد و ارزیابی دلالت جدید قاعدۀ درأ در قانون مذکور، به شیوۀ نگرش آرای محاکم به این قاعده نیز توجه شده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
احدی، فاطمه و بابک پور‌قهرمانی، «امکان سنجی همسویی تحولات قاعدۀ درأ با آموزه‌‌های عدالت‌سنجشی»، فصلنامۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، س8، ش23، 1395، صص  24-11.
اکبریان، حسنعلی و رسول نادری، «بررسی عنصر احتیاط در فقه دوره‌‌های پیش و پس از اندیشۀ اخباری»، فصلنامۀ کاوشی نو در فقه، دورۀ 20، ش76، 1392، صص  95-71.
امیدی، جلیل، «قاعدۀ درأ و تفسیر نصوص جزایی»، فصلنامۀ مقالات و بررسی‌‌ها، دورۀ 36، ش73، 1382، صص 56-41 .
آقایی‌نیا، حسین و رضا زهروی، «مطالعۀ تطبیقی جهل بسیط متهم و آثار آن در فقه امامیه، حقوق کیفری ایران و آمریکا»، فصلنامۀ حقوق، دورۀ 39، ش4، 1388، صص  19-1.
بولانژه، ژان، «اصول کلی حقوق و حقوق موضوعه»، مجلۀ دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ترجمۀ علیرضا محمدزاده وادقانی، ش36، 1376، صص 100-73 .
جوبیاری، گلدست و زینب باقری‌نژاد، «مسئولیت کیفری، مدنی و انتظامی ناقضین اصول بنیادین دادرسی کیفری»، پژوهش حقوق کیفری، س2، ش5، 1392، صص 92-73.
حاجی ده‌آبادی، احمد، قواعد فقه جزایی (حدود و تعزیرات، قصاص و دیات)، چاپ اول، قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1389.
حبیب‌زاده، محمدجعفر و دیگران، «کاوشی در بایسته‌‌های اعمال قاعدۀ درأ در اجرای مجازات ازمنظرِ فقه جزایی و حقوق موضوعه»، پژوهش‌‌های حقوق تطبیقی، دورۀ 22، ش3، 1397، صص 82-57.
حیاتی، علی‌عباس، «مفهوم «اصل حقوقی» و مقایسۀ آن با «قاعدۀ حقوقی» (مطالعۀ تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه)»، دانش حقوق مدنی، دورۀ 7، ش2، 1397، صص 26-15.
حیدرنژاد، کیوان و سیدابوالفضل میرجعفرپور، «تحولات قاعدۀ درأ در قانون مجازات اسلامی با رویکرد آموزه ‌های کیفرشناسی نوین»، فصلنامۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، س9، ش1، 1395، صص 52-39.
خالقی، علی و محمدعارف احمدی، «قاعده منع محاکمه مجدد در نظام حقوقی افغانستان، اسناد بین‌المللی حقوق بشر و فقه حنفی »، مطالعات حقوق کیفری و جرم شناسی، دورۀ 3، ش1، 1395، صص 91-63.
دانشور ثانی، رضا و کاظم خسروی، «بررسی فقهی قاعدۀ «درأ» با تکیه بر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392»، فصلنامۀ مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، دورۀ دهم، ش33، 1395، صص 104-83.
داوید، رنه؛ ژوفره اسپینوری، کامی، «درآمدی بر حقوق تطبیقی و دو نظام بزرگ حقوقی معاصر»، ترجمۀ حسین صفایی، چاپ هشتم، تهران: میزان، 1389.
زراعت، عباس، حقوق جزای عمومی تطبیقی، چاپ اول، تهران: فکرسازان، 1384.
ساداتی، سیدمحمدمهدی، «شرایط اعمال قاعدۀ درأ در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، س8، ش1، 1395، صص 146-113
صادق‌نژاد نائینی، مجید، «بررسی ابهامات و چالش‌های مادۀ ۶۳۷ قانون تعزیرات ۱۳۷۵در مرحلۀ صدور حکم و اجرای مجازات در پرتوِ رویۀ عملی محاکم کیفری»، پژوهشنامۀ حقوق کیفری، س10، ش20، 1398، صص 84-55.
قبانچی، حسام و صادق صفری، «مبانی فقهی احیای قاعدۀ منع مجازات مجدد در قانون مجازات اسلامی 1392»، پژوهش‌های فقهی، دورۀ 11، ش1، 1394، صص 210-183.
قدوسی، سیدابراهیم و علی پورزرین، «نقد و بررسی مادۀ 637 قانون مجازات اسلامی»، فصلنامۀ مطالعات اسلامی، ش67، 1383، صص 182-151.
کلانتری، کیومرث و دیگران، «نقد و بررسی عنصر شبهۀ راجع به جرایم اطفال و نوجوانان»، فصلنامۀ قضاوت، دورۀ 17، ش29، 1396، صص 78-51.
گرجی ازندریانی، علی‌اکبر، «ده فرمان حقوق عمومی: تأملی دربارۀ اصول و مفاهیم بنیادین حقوق عمومی»، فصلنامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دورۀ 41، ش2، 1390، صص 233-205.
محقق داماد، مصطفی و هادی رهبری، «تبیین قاعدۀ درأ در حقوق کیفری ایران و نهاد معادل آن در حقوق آمریکا»، فصلنامۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، س51، ش2، 1397، صص 474-459.
محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه بخش جزایی، چاپ بیست و هفتم، تهران: علوم اسلامی، 1392.
مرادخانی و دیگران، «بررسی فقهی و حقوقی قاعدۀ عطف‌به‌ماسبق نشدن قوانین با تأکید بر مقولۀ قصاص»، مطالعات فقهی و فلسفی، س2، ش8، 1395، صص24-7.
مرادی، حسن و علی شهبازی، «عنصر معنوی قتل عمدی در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392»، پژوهش حقوق کیفری، س4، ش13، 1394، صص70-43.
مرتضی، احمد و امیر امیران بخشایش، «اثر محکومیت‌زدایی و کیفرزدایی قاعدۀ درأ در جنایات موجب قصاص با رویکردی به قانون مجازات اسلامی 1392»، فصلنامۀ پژوهش حقوق کیفری، س7، ش25، بیست و پنجم، 1397، صص87-59.
مؤذن‌زادگان، حسنعلی و حسن غلامعلی‌زاده، «بررسی تحلیلی جایگاه تفسیر شک به‌نفع متهم در حقوق کیفری»، فصلنامۀ پژوهشنامۀ حقوق اسلامی، دورۀ 10، ش30، 1388، صص 159-141 .
میرزایی، الهام و مجاهد امیری، «بررسی قاعدۀ منع تعقیب مجدد در حقوق جزای بین الملل با رویکرد به قانون مجازات اسلامی 1392»، فصلنامۀ پژوهش نامۀ مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، س1، ش2، 1392، صص20-1.
میلانی، علیرضا، «اصل قانونی‌بودن جرایم و مجازات‌‌ها در بستر تاریخ»، مجلۀ حقوقی دادگستری، ش62 و 63، 1387، صص180-157.
Alpa. Guido (1994) General Principles of Law. Annual Survey of International & Comparative Law. Volume 1.
Gallant. S. Kenneth (2008) the principle of legality in international and comparative criminal law،Cambridge University Press،2009 (paperback available 2011(
Raimondo،Fabián O. ) 2008( General Principles of Law in the Decisions of International Criminal Courts and Tribunals؛ Martinus Nijhoff Publisher.
Marcelo،G. kohen،Berenice Schramm؛ (2013) General Principles of Law؛ oxford university Press.
CAPTCHA Image