تأملی در مفهوم عقد امانی و نقدی بر شمول ادلۀ عدم‌ضمان امین بر عقود امانی غیراحسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• منصوره بکایی ¹
• محمد تقی فخلعی ²
• سیدمحمدهادی قبولی درافشان ³

¹ دانش‌آموختهٔ دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³ دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

10.22067/jfiqh.2022.74887.1279

چکیده

جاری‎‌شدن احکام فقهی مال بر اشیا نیازمند صدق عنوان «مال» بر آن‌هاست. احزار مالیت اشیا از آنجا ضرورت می‌یابد که در جامعۀ امروزی، مردم در روابط مالی و اقتصادی خود با مواردی مواجه‌اند که تطبیق عنوان مال بر آن‌ها به‌سادگی زمان گذشته نیست؛ از مواردی مانند «حق تألیف» و «حق سرقفلی» گرفته تا پدیده‌های نوظهوری همچون «امتیاز انواع بازی‌های رایانه‌ای»، «صفحات مجازی با دنبال‌کنندگان زیاد» و «ارزهای رمزپایه»؛ ازاین‌‌روست که تعیین ضابطۀ مالیت اشیا اهمیت دارد. این پژوهش ضمن دسته‌بندی و نقد دیدگاه‌های فقهی و ارائۀ تعریفی متفاوت از مال، با روش تحلیلی به این نتیجه دست‌ یافته که مال یک عنوان عرفی-انتزاعی بوده و تنها راه احراز مالیت چیزی، توجه به معاوضات عرفیه و تحلیل رفتار عقلا در مورد آن است. براین‌اساس امکان ندارد شارع مالیت چیزی را ساقط کند، نهایت آنکه می‌تواند تنها از بعضی یا همۀ آثار مترتب بر آن همچون معاملۀ شراب نهى کند؛ ازاین‌رو می‌توان گفت بسیاری از مشخصه‌هایی که در منابع فقهی برای «مال» مطرح شده، تکلفات بی‌مورد و نیازمند اصلاح است. به‌علاوه، استفاده از تعبیر «مال شرعی» صحیح نبوده و شرط‌دانستن «مالیت» برای عوضین نیز لغو است.

کلیدواژه‌ها

• امانت
• اذن
• عقد امانی
• عقد احسانی
• عدم‌ضمان امین

موضوعات

• فقه مدنی

---

مراجع

آبی، حسن‌بن‌ابی‌طالب. کشف الرموز. بی‌جا: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لایحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1413ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. قم: دار الفکر. 1399ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1407ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر. 1414ق.

اسماعیل‌پور قمشه‌ای، محمدعلی. النعم السابغات. قم: منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة. 1390.

اشکوری، ابوالقاسم‌بن‌معصوم. بغیة الطالب فی شرح المکاسب. قم: انوار الهدی. 1422ق.

اصفهانی، محمدحسین. حاشیة المکاسب. قم: ذوی‌القربی. 1427ق.

امامی، حسن. حقوق مدنی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه. 1374ق.

بجنوردى، محمدحسن. القواعد الفقهیة. قم: هادی. 1377.

تسخیری، محمدعلی.ال‍ق‍واع‍د ‌الاص‍ول‍ی‍ة و‌ ال‍ف‍ق‍ه‍ی‍ة‌ ع‍ل‍ی‌ م‍ذه‍ب‌ ‌الام‍ام‍ی‍ة‌. تهران: مجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة. 1431ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. بی‌تا.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1419ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی. العناوین الفقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

خمینی‌، روح‌الله. البیع. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1368.

خمینی‌، روح‌الله. تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم. مبانی العروة الوثقی. قم: مدرسۀ دار العلم لطفی. 1409ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. قم: انصاریان. 1417ق.

ذهنی تهرانی، محمدجواد. المباحث الفقهیة. قم: وجدانی. 1366.

رشتی، حبیب‌الله‌بن‌محمدعلی. کتاب الاجاره. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

روحانی، محمدصادق. منهاج الفقاهة. قم: انوار الهدی. 1429ق.

زارعی سبزواری، عباسعلی. القواعد الفقهیة. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة. 1430ق.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام. قم: دار التفسیر. 1388.

شهید اول، محمدبن‌مکی. اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة. بیروت: دار التراث. 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: کتاب‌فروشی داوری. 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الافهام الی آیات الأحکام. قم: مؤسسۀ معارف اسلامی. 1413ق.

شهیدی، مهدی. اصول قراردادها و تعهدات. تهران: مجد. 1381.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 1362.

صدر، محمد. کتاب البیع. قم: محبین. 1432ق.

طباطبایی حکیم. محمدسعید. مصباح المنهاج. قم: دار الهلال. 1435ق.

طباطبایی کربلائی، علی‌بن‌محمدعلی. ریاض المسائل فی بیان الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. 1419ق.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان. قم: اسماعلیان. بی‌تا.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط. تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة. 1387.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. تهران: مکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة. بی‌تا.

فاضل لنکرانی، محمد. القواعد الفقهیة. قم: فقه الأئمة الأطهار. 1383.

فرحی، علی. تحقیق فی القواعد الفقهیة. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة. 1430ق.

فیومی، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فی غریب‌الشرح‌الکبیر للرافعی. بیروت: المکتبة العلمیة. بی‌تا.

کاتوزیان، ناصر. حقوق مدنى: دورۀ عقود معین. تهران: شرکت انتشار. 1378.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة. 1367.

گرجی، ابوالقاسم. آیات الاحکام؛ حقوق و جزایی. تهران: میزان. 1402.

محدث نوری، حسین‌بن‌محمدتقی. مستدرک الوسائل. بیروت: آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث. 1408ق.

محسنى، محمدآصف. الضمانات الفقهیة و اسبابها. قم: پیام مهر. 1382.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المختصر النافع. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة. 1418ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرایع الاسلام. قم: اسماعیلیان. 1408ق.

محقق داماد، سیدمصطفی. قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. 1416ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد. قم: آل‌البیت لاحیاء التراث. 1414ق.

مدرسی، محمدرضا. البیع. قم: دار التفسیر. 1392.

مرعی، حسین‌عبدالله. القاموس الفقهی. بیروت: دار المجتبی. 1413ق.

مظاهری، حسین. عوائد القواعد الفقهیّة. اصفهان: مؤسسۀ فرهنگی مطالعاتی الزهراء. 1397.

معین، محمد. فرهنگ فارسی معین. تهران: ادنا. 1386.

مکارم شیرازى، ناصر. القواعد الفقهیة. قم: مدرسۀ امام على‌بن‌ابى‌طالب. 1370ق.

موسوی خوانساری، احمد. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. تهران: صدوق. 1355.

نوری، فضل‌الله. رسالة فی قاعدة ضمان ید. قم: مؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث. 1414ق.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. عروة الوثقی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1420ق.