حجیت اصل مثبت با درنگ در روایات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• احسان مهرکش

استاد سطوح عالی حوزۀ علمیۀ قم

10.22067/jfiqh.2024.83534.1615

چکیده

در مورد فرق اصول و امارات موارد متعددی ذکر شده است؛ اختلاف‌هایِ «موضوعی»، «مجعولی»، «جوهری» و «تفاوت از منظر ادله» مواردی است که در کتب اصولی و برخی از کتب فقهی برای وجه تفاوت این دو مقوله قابل مشاهده است و به ‌واسطۀ همین موارد، غالب اصولیان و فقها، معتقدند اگر اماره‌ای دارای لوازم باشد، علاوه ‌بر مدلول مطابقی، این لوازم نیز حجت است، لیکن در اصول عملیه همچون استصحاب، فقط دلالت مطابقی متصف به حجیت است و لوازم اصل که از آن به «اصل مثبت» تعبیر می‌شود حجت نیست. این تفاوت در مواد بسیار زیادی از فقه و اصول تأثیر مستقیم دارد. مسائلی چون: «اثبات ارث برای وراث هنگام مجهول ‌بودن فوت والد»، «اثبات طهارت هنگام شک در وجود مانع»، «استصحاب کلی نوع دوم و سوم»، «جریان اصل در واجب اصلی و تبعی» و «استصحاب عدم‌ ازلی» بخشی از مسائل فقهی و اصولی است که قبول یا عدم‌قبول «اصل مثبت»، در این مسائل نظری کاملاً متفاوت برای متکفل استنباط پدید می‌آورد. مقالۀ حاضر تفاوت از منظر ادله روایی را مورد بررسی قرار داده و سعی دارد با روش کتابخانه‌ای به بررسی اخبار واردۀ باب استصحاب بپردازد و علاوه ‌بر اثبات «اصل مثبت» باتوجه‌ به روایات، برخی از برخوردهای ناصواب  اصولیان را نیز نمایان سازد.

کلیدواژه‌ها

• استصحاب
• امارات
• اصل مثبت
• لوازم عقلی
• لوازم عادی

موضوعات

• اصول فقه

---

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. درر الفوائد فی حاشیة علی الفرائد. قم: شفق. 1384.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الاصول. قم: آل‌البیت. 1385.

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. بحر الفوائد فی شرح الفرائد. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی. 1429ق.

اعتمادی، مصطفی. شرح الرسائل، قم، انتشارات شفق، 1426 ق

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 1429ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الکتاب العلمیة. 1424ق.

احمدی، اکبر، محمدرضا امام، عابدین مؤمنی، علی‌مظهر قراملکی. «بررسی اعتبار مثبتات ادله با رویکردی به نظر امام خمینی(ره)»، مجلهٔ فقه و مبانی حقوق اسلامی. ش2، دورهٔ44، پاییز و زمستان1390، 95تا115.

اصفهانی، محمدحسین. حاشیة کتاب المکاسب. قم: پایهٔ دانش. 1425ق.

اصفهانی، محمدحسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. بیروت: آل‌البیت. 2008م.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الاصول. قم: مطبوعات دینی. 1381.

ایروانی، علی. الاصول فی علم الاصول. قم: مؤسسهٔ بوستان کتاب. 1387.

تبریزی، موسی‌بن‌جعفر. اوثق الوسائل فی شرح الرسائل. قم: سماء قلم. 1388.

جزایری، محمدجعفر. منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة. قم: فقاهت. 1427ق.

جوادی آملی، عبدالله. تقریرات درس خارج فقه. به‌تقریر احسان مهرکش. غیرمطبوع.

حائری یزدی، عبدالکریم‌بن‌محمدجعفر. درر الفوائد. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1408ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. تهران: دار الکتاب الاسلامیة. 1372.

حسینی شیرازی، محمد. الوصول الی کفایة الاصول. قم: وجدانی. بی‌تا.

حسینی فیروزآبادی، مرتضی. عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول. تهران: دار الکتاب الاسلامیة. 1392م.

حیدرى، على‌نقى. اصول الاستنباط. قم: لجنة ادارة الحوزة العلمیة. 1412ق.

خمینی، روح‌الله. تنقیح الاصول. به‎تقریر حسین اشتهاردی. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1427ق.

خمینی، روح‌الله. تهذیب الاصول. به‎تقریر جعفر سبحانی. قم: مهر. بی‌تا.

خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: موسسهٔ نشر و آثار امام خمینی. 1392.

خمینی، مصطفی. تحریرات فی الاصول. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1427ق.

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الاصول. به‌تقریر سید محمدسرور واعظ بهسودی. قم: کتاب‌فروشی داوری. 1417ق.

رشتی، حبیب‌الله‌بن‌محمدعلی. بدایع الافکار. قم: آل‌البیت. بی‌تا.

شهید ثانى، زین‏الدین‌بن‌على. تمهید القواعد. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1416ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربیة. بی‌تا.

سبحانی، جعفر. المحصول فی علم الاصول. مقرر: سید محمود جلالی مازندارنی. قم: موسسه امام صادق علیه السلام، 1414 ق

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الاصول. به‌تقریر سیدمحمود هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسهٔ دائرة ‌المعارف فقه اسلامی. 1426ق.

صدر، محمد باقر. مباحث الاصول، مقرر: سید کاظم حسینی حائری، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، 1408 ق

صنقور علی، محمد. المعجم الاصولی. قم، منشورات الطیار، 1428 ق

طوسی، محمدبن‌حسن. الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. قم: انصاریان. 1384.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الاحکام. قم: انصاریان. 1384.

عراقی، ضیاء‌الدین. نهایة‌ الافکار. به‌تقریر محمدتقی بروجردی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1422ق.

علیدوست، ابوالقاسم. فقه و عرف. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی. 1388.

فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب. قاموس المحیط. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی. 1424ق.

فیومی، احمدبن‌محمد. المصباح المنی فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قاهره: وزارة المعارف العمومیة، المطبعة الامیریة. 1928م.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الفروع من الکافی. تهران: دار الکتاب الاسلامیة. 1384.

مدرس، علی‌محمد. «عدم‎حجیت استصحاب در لوازم عقلیه»، مجلۀکانون وکلا. ش85، آذر و دی ۱۳۴۲.

مشکینی اردبیلی، ابوالحسن. کفایة الاصول محشی. قم: دار الحکمة. 1415ق.

مصباح، هادی، محمدحسین حائری، مجتبی الهی خراسانی. «پژوهشی در ماهیت «اصل محرِز» با تأکید بر دیدگاه محقق نائینی و شهید صدر»، مجلهٔ فقه و اصول. ش100، دورهٔ47، بهار1394. 143تا164.

معزی نجف‌آبادی، الهام، سیدابوالقاسم نقیبی. «کاربرد اصل مثبت در علم اصول و فقه»، مجلهٔ فقه و اصول. دورهٔ51، ش4، پیاپی119، زمستان1398. صص 93 – 114  10.22067/jfu.v51i4.66738

مکارم شیرازی، ناصر. انوارالاصول. به‌تقریر احمد قدسی. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابیطالب(ع). 1428ق.

مهرکش، احسان. غایة السؤول. قم: بوستان کتاب. 1400.

میرزای قمی، ابوالقاسم. قوانین المحکمه. قم: احیاء الکتب الاسلامیة. 1430ق.

ناطقی، محمد. «بررسی مسئلهٔ حجیت و عدم‎حجیت اصل مثبت»، مطالعات اصول فقه امامیه. دورهٔ97، ش9، بهار و تابستان1397، 63تا92.

نائینی، محمدحسین. اجود التقریرات. به‎تقریر ابوالقاسم خوئی. قم: صاحب الامر. 1419ق.

نائینی، محمدحسین. فوائد الاصول. به‎تقریر محمدعلی کاظمی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1424ق.

وحید خراسانی، حسین. تحقیق الاصول. به‌تقریر علی میلانی. قم: حقائق. 1431ق.