واکاوی تحلیلی تأثیر قواعد منطقی در گزاره‌های اصولی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• علیرضا نوروزی
• مرتضی نوروزی

مدرس سطوح عالیه و خارج اصول حوزهٔ علمیهٔ مشهد و عضو هیئت‌علمی جامعة المصطفی العالمیة خراسان

10.22067/jfiqh.2023.78145.1421

چکیده

تأثیر بسزای مسائل و قواعد منطقی در گزاره‌های اصولی و عملیات استنباط احکام شرعی پوشیده نیست تا آنجا که مباحث منطقی از مبادی علم اصول و از مبادی اجتهاد شمرده شده است.
بسیاری از اصولیان با تصریح خود و یا با بهره‌گیری عملی از قواعد منطقی در استدلال‌های خود، عملاً به تأثیر استفاده از دانش منطق در استنباط احکام تن داده‌ و در مقابل، عده‌ای نیز منکر کاربرد این علم در مسیر استنباط احکام بوده و برخی آن را از مصادیق خلط حقیقت و اعتبار دانسته‌اند.
در این نوشتار به‌هدف تقویت جایگاه عقل در اجتهاد، ابتدا رابطهٔ علم منطق با اصول‌ فقه را تبیین نموده و با رویکرد ‌توصیفی‌تحلیلی به پیشینۀ تاریخی تداخل مسائل علم منطق با علم اصول فقه پرداخته و پس از بیان مبادی منطقی علم اصول، دیدگاه اصولیان را در خصوص جایگاه دانش منطق به‌عنوان یکی از مبادی اجتهاد مورد واکاوی قرار داده‌ایم و ضمن پاسخ‌گویی به شبهات، با اشاره به نمونه‌هایی از کاربرد مباحث و قواعد منطقی در گزاره‌های اصولی و عملیات استنباط احکام فقهی، توقف اجتهاد بر فراگیری اکثر قواعد و مصطلحات علم منطق را اثبات نموده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

• قواعد منطقی
• گزاره‌های اصولی
• مبادی اجتهاد
• مبادی منطقی
• تأثیر منطق در اصول

موضوعات

• اصول فقه

---

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة‌ الأصول. قم: آل‌البیت(ع)‏. چاپ‌اول، 1409ق.

آملى، هاشم. مجمع الأفکار و مطرح الأنظار. قم: المطبعة العلمیة. چاپ‌اول، 1395ق.

ابن‌ابى‌جمهور، محمدبن‌زین‏الدین. کاشفة الحال عن احوال الإستدلال. بیروت: ام القری. چاپ‌اول، 1416ق.

ابن‌تیمیه، احمدبن‌عبدالحلیم. الردّ علی المنطقیّین. بیروت: الریّان. چاپ‌اول، 1426ق.

ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد. الفصل فی الملل و الاهواء و النّحل. بیروت: دار الجیل. چاپ‌دوم، 1416ق.

ابن‌صلاح، عثمان‌بن‌عبدالرحمن. فتاوى و مسائل ابن‌الصلاح فی التفسیر و الحدیث و الأصول و الفقه و معه ادب المفتی و المستفتی. بیروت: دار المعرفة. چاپ‌اول، 1406ق.

ابن‌قدامه، عبدالله‌بن‌احمد. روض‍ة ال‍ن‍اظر و ج‍ن‍ة ال‍م‍ن‍اظر ف‍ی‌ اص‍ول‌ ال‍ف‍ق‍ه‌ ع‍ل‍ی‌ م‍ذه‍ب‌ الام‍ام‌ اح‍م‍دب‍ن‌ح‍ن‍ب‍ل‌. ریاض: رشد. چاپ‌اول، 1413ق.

ابن‌حزم، علی‌بن‌محمد. التقریب لحدّ المنطق ذیل رسائل ابن‌حزم الاندلسی. به‌تحقیق احسان عباس. بیروت: المؤسسة العربیة. چاپ‌دوم، 1987م.

ارموی هندی، محمدبن‌عبدالرحیم. الفائق فی اصول‌ الفقه. به‌تحقیق علی عمیرینی. 1415ق.

اصفهانی، محمدحسین. نهایة ‌الدرایة فی شرح ‌الکفایة. قم: سیدالشهداء(ع). چاپ‌اول، 1374.

اصفهانى، محمد‌حسین. بحوث فی الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1416ق.

انصاری، فرید. المصطلح الأصولی عند الشاطبی. القاهره: دار السلام. چاپ‌اول، 1424ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌پنجم، 1416ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب المکاسب. قم: کنگرهٔ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌. 1415ق.

بصری، محمدبن‌علی. المعتمد فی اصول‌ الفقه. دمشق: المعهد العلمی الفرنسی. 1384ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. الرسائل الأصولیة. قم: موسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی‏. چاپ‌اول، 1416ق.

تونى، عبدالله‌بن‌محمد. الوافیة فی اصول‌ الفقه. قم: مجمع الفکر ‌الإسلامی. چاپ‌دوم، 1415ق.

حارثی، وائل‌بن‌سلطان. علاقة علم اصول‌ الفقه بعلم المنطق. بیروت: مرکز نماء للبحوث و الدراسات. چاپ‌اول، 2012م.

حائری اصفهانى، محمدحسین‌بن‌عبدالرحیم.‏ الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة. قم: دار احیاء العلوم الاسلامیة‏. چاپ‌اول، 1404ق.

حکیم، محمدکاظم. المدخل الى علم الأصول دروس فی مبادى علم الأصول. قم: دار الفقه. چاپ‌اول، 1421ق.

حلی، حسین. اصول‌ الفقه. قم: مکتبة الفقه و الأصول المختصه‏. چاپ‌اول، 1432ق.

حیدری، علی‌نقی. اصول‏ الإستنباط. قم: لجنة ادارة الحوزة العلمیة‏. چاپ‌اول، 1412ق.

خمینی، روح‌الله. الرسائل. قم: اسماعیلیان‏. چاپ‌اول، 1410ق.

خمینی، روح‌الله. تنقیح الأصول. به‌تقریر حسین تقوی اشتهاردی. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1418ق.

خمینی، مصطفی. تحریرات ‏فی الأصول. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1418ق.

خویی، ابوالقاسم. دراسات ‏فی‏ علم ‏الأصول. به‌تقریر سیدعلی هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)‏. چاپ‌اول، 1419ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. به‌تقریر محمدسرور واعظ حسینی بهسودی. قم: داوری. چاپ‌اول، 1422ق.

خویی، ابوالقاسم. التنقیح فی شرح العروة الوثقى. قم: زیرنظر جناب آقاى لطفى. چاپ‌اول، 1418ق.

خویی، ابوالقاسم. محاضرات فی اصول الفقه. به‌تقریر محمداسحاق فیاض. قم: انصاریان. چاپ‌چهارم، بی‌تا.

رشاد، علی‌اکبر. «بررسی انتقادی مبادی‌پژوهی اصولیون؛ مطالعهٔ موردی «مفهوم‌شناسی» و «جایگاه‌شناسی» مبادی علم»، فصلنامهٔ کتاب نقد. س12، ش55تا56، تابستان و پاییز1389، 13تا71.

رشتى، حبیب‏الله‌بن‌محمدعلی. بدائع‌ الأفکار. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، بی‌تا.

زرکشی، محمدبن‌بهادر. البحر المحیط فی اصول‌ الفقه. کویت: دار الصفوة. چاپ‌دوم، 1423ق.

سبحانی، جعفر. الرسائل الأربع: قواعد اصولیة و فقهیة. قم: امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1415ق.

سبحانی، جعفر. الموجز فی اصول الفقه. قم: امام صادق(ع). 1428ق.

سبحانی، جعفر. الوسیط فی اصول‌ الفقه. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌چهارم، 1388.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی. شرح منظومه. قم: علامه. 1361.

سلطان‌العلماء، حسین‌بن‌محمد. تعلیقة على حاشیة الأستاد على الفرائد. اراک: مطبعة الموسویة. چاپ‌اول، بی‌تا.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. صون المنطق و الکلام عن فن المنطق و الکلام. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1427ق.

شعرانى، ابوالحسن. المدخل الى عذب المنهل فی اصول الفقه. قم: الهادی(ع). چاپ‌اول، 1373.

شهابی، محمود. تقریرات اصول. تهران: چاپخانهٔ حاج محمدعلی علمی. 1321.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام الى تنقیح شرائع الإسلام‌. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. چاپ‌اول، 1413ق.

شیخ بهایى، محمدبن‌حسین. زبدة الأصول. قم: شریعت. چاپ‌اول، 1383.

شیرازی، احمد. تعلیقات الفصول فی الأصول. نجف اشرف: مطبعة الآداب. چاپ اول، 1386.

شیرازی، سیدعبدالله. عمدة الوسائل فی الحاشیة على الرسائل‏. مشهد: مؤسسة امیرالمؤمنین(ع) للشئون العلمیة و الخیریة‏. چاپ‌چهارم، 1427ق.

صالحی مازندرانی، اسماعیل. شرح کفایة ‌الأصول. قم: صالحان. چاپ‌اول، 1382.

صدر، محمدباقر. بحوث ‏فی ‏علم‏ الأصول. به‌تقریر سیدمحمود هاشمی شاهرودی. بیروت: دار الإسلامیة. چاپ‌اول، 1417ق.

صدر، محمدباقر. دروس ‏فی ‏علم ‏الأصول. بیروت: دار المنتظر. چاپ‌اول، 1405ق.

طباطبایی، محمدحسین. اصول فلسفه و روش رئالیسم. با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری. تهران: مؤسسۀ چاپ و صحافی شرکت افست سهامی عام، بی‌تا.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، بی‌تا.

طباطبایی، محمدحسین. حاشیة ‌الکفایة. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی. چاپ‌اول، بی‌تا.

طباطبایی، محمدحسین. رسائل سبعة. قم: بنیاد علمی و فکری استاد علامه محمدحسین‌ طباطبائی، بی‌تا‌.

عراقی، ضیاءالدین. نهایة‌ الأفکار. به‌تقریر محمدتقی بروجردی نجفی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌سوم، 1417ق.‏

علامه حلی، حسن بن یوسف. تهذیب الوصول الى علم الأصول. لندن: موسسة الامام علی علیه‌السلام‏. چاپ اول، 1380.

علی‌پور، مهدی. درآمدی به تاریخ علم اصول. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی. چاپ‌اول، 1382.

غزالی، محمدبن‌محمد. المستصفی من علم‌ الأصول. مصر: دار الصادر. چاپ‌اول، 1322ق.

فاضل لنکرانی، محمد. دراسات فی الاصول. قم: مرکز فقهی الائمة الاطهار(ع). چاپ‌اول، 1430ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. المحصول فی علم اصول‌ الفقه. بیروت: الرسالة. چاپ‌سوم، 1418ق.

فخرالمحققین، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعیلیان. 1387.

فضلی، عبدالهادی. دروس فی اصول الفقه الإمامیة. بیروت: المرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة. چاپ‌دوم، 1427ق.

قطب‌الدین رازى‏، محمدبن‌محمد. تحریر القواعد‌ المنطقیة فی شرح الرسالة‌ الشمسیه. قم: بیدار. چاپ‌دوم، 1384.

کاشف‌الغطاء، على‌بن‌محمدرضا. النور الساطع فی الفقه النافع. نجف: الآداب. چاپ‌اول، 1381ق.

کجورى شیرازى، محمدمهدى. الاجتهاد و التقلید. قم: نهاوندی. چاپ‌اول، 1380.

گرجی، ابوالقاسم. «تأثیر منطق در علم اصول»، فصلنامۀ حوزه. ش7، آذر و دی 1363، 34تا52 .

گرجی، ابوالقاسم. ادوار اصول ‌الفقه. تهران: میزان. چاپ‌اول، 1385.

گرجی، ابوالقاسم. تاریخ فقه و فقها. تهران: سمت‏. چاپ‌سوم، 1421ق.

گرجی، ابوالقاسم. نگاهی به تحول علم اصول. تهران: بنیاد بعثت واحد تحقیقات اسلامی‏. چاپ اول، 1361.

لاریجانی، صادق. فلسفۀ علم اصول. قم: مدرسۀ علمیۀ ولی‌عصر(عج). چاپ‌اول، بی‌تا.

محمدی، ابوالحسن. مبانی استنباط حقوق اسلامی. تهران: دانشگاه تهران. چاپ‌پانزدهم، 1381.

علی‌پور، مهدی و حسنی، حمیدرضا. «علوم اعتباری و روش‏های واقع‏گرایانه». جایگاه‌شناسی علم اصول؛ گامی به سوی تحول. قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم. 1385.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامى. چاپ‌پنجم، 1430ق.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الأصول. به‌تقریر احمد قدسی. قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). چاپ‌دوم، 1428ق.

موسوی قزوینى، على. تعلیقة على معالم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏. چاپ‌اول، 1427ق.

موسوى گلپایگانى، جمال‌الدین. رسائل. نجف: مطبعة الحیدریة. چاپ‌اول، 1370ق.

میرزاى قمى‏، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. القوانین المحکمة فی الأصول. قم: مؤسسة احیاء الکتب الإسلامیه. چاپ‌اول، 1430ق.

نائینی، محمدحسین. فوائد الأصول. به‌تقریر محمدعلی کاظمینی خراسانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1376.

نراقى، مهدى‌بن‌ابی‌ذر. انیس المجتهدین فی علم الأصول. قم: بوستان کتاب. چاپ‌اول، 1388.

نراقی، مهدى‌بن‌ابی‌ذر. تجرید الأصول. قم: نشر سید مرتضی. چاپ اول، 1384.

نشار، علی سامی. مناهج البحث عند مفکری الاسلام و اکتشاف المنهج العلمی فی العالم الاسلامی. بیروت: دار النهضة ‌العربیة. چاپ‌اول، 1404ق.

یزدی، ملاعبدالله‌بن‌حسین. الحاشیة علی تهذیب المنطق. قم: دار التفسیر. 1432ق.