ارزیابی سیاست کیفری جمهوری اسلامی ایران در جرم‌انگاری محاربه؛ چالش‌های مبنایی و اجرایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• مصطفی نصیری

استادیار گروه فقه و حقوق، مدرسۀ عالی و دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران

10.22067/jfiqh.2024.86395.1729

چکیده

تدابیر قانونگذار در جرم‌انگاری جرایم علیه امنیت حدّی به‌رغم پیشرفت‌های قابل ‌توجه در قانون مجازات اسلامی 1392 در مقایسه با قوانین پیشین، همچنان با چالش‌های مبنایی و اجرایی مواجه است. چالش‌های مبنایی ناظر به عدم‌بهره‌برداری شایسته از ظرفیت فقه در جرم‌انگاری محاربه نسبت به سایر جرایم علیه امنیت حدی؛ یعنی افساد فی الارض و بغی پدیدار شده، هرچند از جهت عملی و اجرایی این دسته از چالش‌ها در پاسخ به پرونده‌های قضایی تأثیر محسوسی ندارند. نیز با گذشت بیش از ده سال از تصویب قانون، چالش‌های مهمی در رسیدگی به پرونده‌های قضایی محاربه پدید آمده که برخی جدید و برخی دارای سابقه در آرای فقهاست، ولی قانون برای آن‌ها تعیین تکلیف نکرده است. ازجمله این موارد می‌توان به ابهام قانون در مواردی که قصد مرتکب متوجه شخص خاص است و عدم‌طرح بحث از موردی که بین عمل مرتکب و ناامنی رابطۀ مستقیم وجود ندارد، اشاره کرد. دستۀ اخیر به این دلیل که عملاً در رسیدگی به پرونده‌های قضایی اشکالاتی ایجاد کرده‌اند، چالش‌های اجرایی نامیده شده‌اند. در این پژوهش ضمن احصای مصادیق چالش‌های دوگانۀ فوق، با استفاده از آرای فقهای متقدم و متأخر در محاربه، راهکارهایی در خصوص رفع آن‌ها ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها

• محاربه
• جرایم علیه امنیت
• ابهامات قانونگذاری
• چالش‌های فقهیِ جرم محاربه

موضوعات

• فقه جزایی

---

مراجع

قرآن کریم

آقایی‌نیا، حسین، هادی رستمی. حقوق کیفری اختصاصی 2: جرایم علیه مصالح عمومی کشور. تهران: میزان. چاپ‌اول، 1400.

آهنگران، محمدرسول و همکاران. «تحلیل روائی قید سلاح در تحقق جرم محاربه»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی. ش23، پاییز و زمستان1399، 123تا148. 10.22081/jf.2021.58441.2102

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

الهام، غلامحسین. «بررسی جرم محاربه و افساد فی الارض در فقه و قوانین موضوعه»، مجلهٔ حقوقی دادگستری. ش10، 1373، 35تا66.

برهانی، محسن، افساد فی الارض؛ ابهام مفهومی، «مفاسد عملی (تحلیل حقوقی مادهٔ 286 قانون مجازات اسلامی)»، مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی. دورهٔ2، ش2 و 3، بهار و تابستان1394، ۱۹تا۴۴.

پورمحمدی، محسن و همکاران. « ابهام در جرم‌انگاری بغی»، مجلس و راهبرد. ش114، 1402، ۱۶۳تا۱۹۳.

تبریزى، جواد. اسس الحدود و التعزیرات. تهران: دفتر مؤلف. چاپ‌اول، 1417ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

خمینى، روح‌اللّه. تحریر الوسیلة. قم: دار العلم. چاپ‌اول، 1421ق.

خویى، ابوالقاسم. مبانی تکملة المنهاج. نجف: مؤسسۀ احیاء آثار امام خوئی(ره)‌. چاپ‌اول، 1422ق.

زرگوش نسب، عبدالجبار. «شورشیان سبز بین بغی و محاربه»، معرفت. ش153، 1389، 55تا70.

صاحب‌جواهر، محمدحسن. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العرب. چاپ‌هفتم، 1404ق.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی. 1352.

فاضل موحدی لنکرانى، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ کتاب الحدود. قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار(ع). چاپ‌اول، 1422ق.

فاضل هندى، محمدبن‌حسن. کشف اللثام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

فتحی، حجت‌الله. شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی 1392؛ حدود. تهران: مؤسسۀ دایرة المعارف فقه اسلامی. ج2، چاپ‌دوم، 1396.

کلینى، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1408ق.

مرعشی، سید محمدحسن، «محاربه و افساد فی الارض»، مجلهٔ دادرسی. ش10، 1377، 10تا16.  

موسوی اردبیلى، عبدالکریم. فقه الحدود و التعزیرات. قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید(ره). چاپ‌دوم، 1427ق.

موسوی مشهدی، سیده قدسیه. «بازخوانی ماهیت و مصادیق محاربه در جرایم علیه نظم عمومی»، فقه و اصول. ش96، 1393، 133تا158.

مؤمن قمی، محمد. «کاوشی در مجازات محارب و مفسد فی الارض»، مجلۀ فقه اهل بیت. ش35، پاییز1382، 3تا62.

میرمحمد صادقی، حسین. جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی. تهران: میزان. چاپ‌بیست‌ویکم، 1392.

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. «محارب کیست و محاربه چیست؟» (بخش اول)، مجلۀ فقه اهل بیت(ع). ش11 و 12، پاییز و زمستان1376، 143تا200.

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. «محارب کیست و محاربه چیست؟» (بخش دوم)، مجلۀ فقه اهل بیت(ع). ش13، بهار1377، 3تا82.

- Catherine Elliott (Catherine Elliott and Frances Quinn.), Criminal Law, Pearson Longman, 2000