Investigating the Possibility of Stipulation of the Trustee's Liability in the Mudarabah Contract and Banking Profit and Loss Sharing Contracts from a Legal and Jurisprudential Perspective (Imamia and Sunni)

Document Type : Research Article

Authors

• Sediqe Sadat Faqih ¹
• Hossein Naseri Moghaddam ²
• Ali Asghar Abolhasani ³

¹ Assistant Professor, Payame Nour University of Tehran

² Professor, Ferdowsi University of Mashhad

³ Associate Professor, Payame Nour University of Tehran

10.22067/jfu.v52i2.65727

Abstract

From the perspective of civil jurisprudence, the trustee is not liable for any damages unless in case of excessive use or failure of due care. However, a question arises whether a trustee may be liable, by inserting a condition, even in the absence of excessive use or failure of due care? This is a controversial precedented issue in the Islamic jurisprudence and the aspect which makes it up-to-date is its analysis in “banking profit and loss sharing contracts including Mudarabah”. The vast majority of Shiite and Sunni jurists consider the stipulation of the trustee’s liability in the form of a “corollary condition” as “null and void and invalidating” due to its being against the requirements of contract and its contradiction with the requirements of trust, ownership and representation of Mudarabah. The few jurists, under whose fatwa liability in the form of condition about performance is valid, consider this condition as a promise which merely creates a “pure imperative rule” and is not capable of creating “the positive rule of liability”. It appears that the evidence of those who consider this condition as valid are not convincing and the evidence of opponents such as the absoluteness of “Sahiha of Mohammad ibn Ghais” which declares the stipulation of merchant’s liability as the cause of the “transformation of Mudaraba nature” into usurious loan, are preferable. Although the Iranian legislator has also accepted this opinion in article 558 of the Civil Code, article 12 of the Executive Directive of Usury-Free Banking Act passed in 1984, has permitted the trustee's liability which needs amendment. This research is based on a descriptive-analytical method and the use of documentary collection tools. The main approach of this paper is jurisprudential; however, given the need to analyze the relevant Iranian laws, the issue has been studied from a legal perspective as well.

Keywords

• the liability condition
• Mudharaba contract
• limited partnership
• contrary to the requirements of the nature
• contrary to the requirements of trust
• contrary to the requirements of ownership and proxy

---

References

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1417 ق.

ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

ابن‌حمزه، محمدبن علی، الوسیله، مصحح: محمدحسون، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی ، 1408 ق.

ابن‌رشد، محمدبن احمد، بدایه المجتهد و نهایه المقصد، قاهره، دارالحدیث، مصر، 1425 ق.

ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، مکتبه‌القاهره، چاپ سوم، 1389 ق.

باریکلو، علی‌رضا، «شرط ضمان امین در فقه امامیه»، مجله مطالعات اسلامی، ش 67. (1384).

باقری، احمد و بهمن‌پوری، عبدالله، «نقد و بررسی ادلة بطلان شرط ضمان مستأجر»، مجلة حقوق، دورة 38، پاییز، شمارة 3، صص 56-43. (1387).

بجنوردی، محمد بن حسن، قواعد فقهیه، تهران - ایران، مؤسسه عروج، چاپ سوم، 1401 ق.

بحرانی، آل عصفور، حسین بن محمد، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع (للفیض)، قم، مجمع البحوث العلمیة، چاپ اول، بی‌تا.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

البغدادی الحنفی، ابومحمد غانم‌بن‌محمد، مجمع ‌الضمانات، دارالکتب الاسلامی، بی‌تا.

تسخیری، محمدعلی، «جایگاه الفاظ و معانی در قراردادهای مالی»، مجلة اقتصاد اسلامی، شمارة 18، صص 11- 34. (1384)،

تسخیری، محمدعلی ، مضاربه، تهران، کتابخانة گنج دانش، چاپ اول، 1384.

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم - ایران، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، مؤسسة دار التفسیر، چاپ اول، 1416 ق.

حکیم، محسن ، منهاج الصالحین (المحشّی للحکیم)، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1410ق.

خرازی، محسن، «پژوهشی در اقسام بانک و احکام آن»، مجلة فقه اهل‌بیت، بهار، شمارة 45، صص 54-27. (1385).

خطّابی، حمد بن محمد، معالم السنن، وهو شرح سنن أبی داود، حلب،سوریه، المطبعة العلمیة، 1351 ق.

الخلیفی، عبدالعزیز، ضمان المضارب فی ضوء تجربه المصارف الإسلامیه، مجله دارالحدیث الحسنیه، العدد 12، صص 104-95. 1415 ق.

خمینی، روح اللّه، تحریر الوسیله، 2 جلد، قم،مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، 1379.

خوانساری، احمدبن‌ یوسف، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405ق.

خوئی، ابو القاسم، المستند فی شرح العروة الوثقی، (مبحث الإجاره)، بی‌تا.

خوئی، ابو القاسم ، مبانی العروة الوثقی، قم، منشورات مدرسة دار العلم - لطفی، چاپ اول، 1409 ق.

خوئی، ابو القاسم ، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ره، چاپ اول، 1422 ق.

خوئی، ابو القاسم ، مصباح الفقاهة (المکاسب)، بی‌تا.

الدبیان، دبیان بن محمد، المعاملات المالیه اصاله و معاصره، ریاض، انتشارات،مکتبه الملک فهد الوطنیه، عربستان سعودی، 1432 ق.

رستگار جویباری، محی‌الدین، «حدود مسئولیت امین در عملیات بانکی غیر ربوی»، مجله فقه، سال چهاردهم، شمارة 53، صص 164-140. (1386).

سنهوری، عبدالرزاق احمد، مصادر الحق فی الفقه الاسلامی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1954 م.

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، 1414 ق.

شهیداول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دارالتراث - الدار الإسلامیة، چاپ اول، 1410 ق.

شهیدثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّی - کلانتر)، قم - ایران، کتابفروشی داوری، چاپ‌اول، 1410 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت - لبنان، دار إحیاء التراث العربی، هفتم، 1404 ق.

صادقی، علی‌اکبر، «شرط ضمان مستأجر»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 13 و 14، صص 28-7. (1372).

صدر، محمد باقر، اقتصادنا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی - شعبه خراسان، چاپ اول، 1417 ق.

صدر، محمد باقر ، البنک اللاربوی، بیروت - لبنان، دار التعارف للمطبوعات، چاپ هفتم، 1401 ق.

صفّار، محمدجواد، «نقد و تحلیل حقوقی مادة 558 قانون مدنی پیرامون شرط ضمان مضارب»، نامه مفید، شماره چهاردهم، تابستان، 1377.

طباطبایی، علی بن محمد حائری، ریاض‌ المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسة آل‌البیت (علیهم‌السلام)، مصحح،محمد بهره‌مند و دیگران، چاپ اول، 1418 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، 6 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی ، چاپ اول، 1407 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران - ایران، سوم، 1387 ق.

عاملی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة (ط - الحدیثة)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1419 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء (ط - الحدیثة)، قم - ایران، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، اول، 1414 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

علوی‌رضوی، یحیی، «شرط ضمان عامل در قرارداد مضاربه»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال نهم، شمارة 33، بهار، صص،178- 161.

عمیدزنجانی، عباسعلی، موجبات ضمان، چاپ دوم، تهران، نشر میزان، 1389.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، مصحح،ضیاء الدین حسینی اصفهانی، اصفهان، کتابخانه امام امیر المؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ اول، ‌1406 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی ، مفاتیح‌ الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشی، چاپ اول، بی‌تا.

قمّی، تقی طباطبایی، الغایة القصوی فی التعلیق علی العروة الوثقی - کتاب المضاربة، تک جلدی، قم،انتشارات محلاتی، چاپ اول، 1423 ق.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی؛ مشارکت‌ها-صلح، چاپ پنجم، تهران،کتابخانة گنج دانش، 1379.

کاتوزیان، ناصر ، قواعد عمومی قراردادها، تهران،شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، 1380.

کاتوزیان، ناصر ، نظریه عمومی تعهدات، تهران: نشر دادگستر، 1379.

کاشانی، محمود، «نارسایی‌های حقوقی بانکداری در ایران»، مجله تحقیقات حقوقی، پاییز و زمستان، شمارة 42، صص 68-9. (1384).

کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم - ایران، مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام، دوم، 1414ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة)، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

کیدری، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم،مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1416ق.

مامقانی، محمد حسن بن عبد الله، غایة‌ الامال فی حاشیة ‌المکاسب مع نهایة المقال فی تکملة غایه ‌الامال، قم، مطبع ثامن‌الحجج (ع)، 1423 ق.

ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی وهو شرح مختصر المزنی، المحقق،الشیخ علی محمد معوض و الشیخ عادل أحمد عبد الموجود، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب ‌الأخبار، قم، انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشی ، 1406 ق.

محبوبی، سیدنصرالله، «بررسی شرط ضمان امین با تکیه بر ضمان مستأجر»، مجلة مطالعات اسلامی، فقه و اصول، سال چهل و پنجم، شمارة پیاپی 94، پاییز، صص 142-123. 1392.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، 1418 ق.

محقق‌داماد، مصطفی، نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، چاپ سوم، تهران، مرکز نشر علوم‌اسلامی. 1393.

محقق‌داماد، مصطفی ، قواعد فقه (بخش مدنی،مالکیت و مسئولیت)، چاپ چهل‌وچهارم، تهران، مرکز نشر علوم‌اسلامی، 1393.

مراغی، میر عبد الفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

مرداوی، علی‌بن ‌سلیمان، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

مصطفوی، محمدکاظم، مأة قاعده فقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1421 ق.

مطهری، مرتضی، مسئلة ربا و بانک، تهران، انتشارات صدرا، چاپ بیست و دوم، 1393.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین (علیه‌السلام)، چاپ سوم، 1411 ق.

نائینی، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران - ایران، المکتبة المحمدیة، 1373 ق.

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، رسائل و مسائل (للنراقی)، قم، کنگره نراقیین، ملأ مهدی و ملأ احمد، چاپ اول، 1422 ق.

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی ، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، در یک جلد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1417 ق.

نظرپور، محمدمهدی و خوش‌اخلاق، مهدی، «بررسی فقهی تضمین سرمایه در اوراق مشارکت»، فصلنامة علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال سیزدهم، شمارة 50. (1392).

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت - لبنان، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1408 ق.

یزدی، محمد کاظم طباطبایی، العروة الوثقی، بیروت - لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1409 ق.

یزدی، محمد کاظم طباطبایی ، العروة الوثقی مع التعلیقات، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب علیه السلام، چاپ اول، 1428 ق.

یزدی، محمد کاظم طباطبایی ، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.