درنگی در چیستی و مبانی «صلح قهری» در فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• رضا آوان ¹
• سیدمحمدتقی قبولی درافشان ²
• حسین ناصری مقدم ³

¹ دانش‌آموختۀ دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی،دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی ، دانشکده الهیات ، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

³ استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی ، دانشکده الهیات ، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

10.22067/jfiqh.2023.80190.1503

چکیده

در متون فقهی، از نهادی به نام «صلح قهری» یاد شده که نیازمند واکاوی است. صلح قهری که به‌معنای الزام شرعی و قانونی دو طرف نزاع یا مردّد بر سازش اجباری است ردّ پایی در بسیاری از ابواب فقه مانند ودیعه، شرکت، بیع، خمس، قصاص و... دارد. در زمینۀ صلح قهری دو مسئلۀ مهم وجود دارد: نخست، چگونگی جمع میان اجبار با لزوم تراضی در عقود و دوم، تحلیل مبانی این نهاد فقهی و حقوقی است. در نوشتۀ حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی تدوین شده در چیستی صلح قهری سه رهیافت را پی گرفته است: نخست، عقدبودنِ همۀ مصادیق؛ دوم، حکم شرعی‌بودنِ الزام به تصالح؛ سوم، متفاوت‌بودن در مبادی صلح قهری و تفکیک میان مصادیق مختلف است که دیدگاه برگزیده محسوب است؛ به این معنا که در برخی موارد، الزام به تصالح به‌مثابۀ یک حکم شرعی مطرح است و در بعضی دیگر، اجبار حاکم و در برخی نمایندگی حاکم در اجرای صیغۀ صلح. این امور، مناشئ صلح‏اند و بیانگر ماهیت آن نیستند. چیزی که در همۀ مصادیق صلح قهری وجود دارد، مصلحت رفع تنازع و خروج از بلاتکلیفی است که بر پایۀ اموری چون حسم مادۀ نزاع، رعایت احتیاط و اجرای انصاف استوار است.

کلیدواژه‌ها

• صلح
• صلح قهری
• صلح الاجبار
• شروط صحت عقد
• تبعیت عقد از قصد
• حکم شرعی

موضوعات

• فقه مدنی

---

مراجع

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. 1407ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر. چاپ‌سوم، 1414ق.

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن‌نجم. الکافی فی الفقه. به‌تصحیح رضا استادی. اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین(ع). چاپ‌اول، 1403ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. المکاسب. قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری. چاپ‌اول، 1415ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب الخمس. قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری. 1415ق.

امامی خوانساری، محمد، تسدید القواعد فی حاشیة الفرائد، تهران: محمد قوانینی. 1352.

ایروانی، باقر. دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة. قم: مؤسسة الفقه. 1417ق.

بجنوردی، سیدحسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی(ع). 1377.

بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقی. بلغة الفقیه. قم: مکتبة الصادق(ع). 1362.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. به‌تصحیح محمدتقی ایروانی، سیدعبدالرزاق مقرم. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌اول، 1405ق.

جواهری، محمدتقی. غایة المأمول من علم الاصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1386.

جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح؛ تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، 1410ق.

حر عاملی، محمد‌بن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). 1409ق.

حلی، حسین. اصول الفقه. قم: مکتبة الفقه و الاصول المختصه. چاپ‌اول، 1432ق.

خمینی، روح‌الله. تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره‌. 1392.

خمینى، روح‌الله‌. کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره‌. چاپ‌اول، 1421ق‌.

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الاصول. به‌تقریر بهسودی. قم: داوری. 1417ق.

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. به‌تقریر توحیدی. قم: داوری. بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم. موسوعة الامام الخوئی. به‌تقریر موسی خلخالی و همکاران. قم: مؤسسۀ احیاء آثار امام خوئی. چاپ‌اول، 1418ق.

رشتی، حبیب‌الله‌. کتاب القضاء. به‌تصحیح سیداحمد حسینی. قم: دار القرآن الکریم‌. چاپ‌اول، 1401ق‌.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: المنار. 1413ق.

سیستانی، علی. قاعدۀ لا ضرر. قم: مکتبة آیت‌الله العظمی سیستانی. 1414ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة‌. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌دوم، 1417‍ق.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على‌. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. شرح سیدمحمد کلانتر. قم: کتاب‌فروشى داورى‌. چاپ‌اول، 1410ق.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على‌. مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة. چاپ‌اول، ۱۴۱۳ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. به‌تصحیح عباس قوچانی، علی آخوندی. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، ۱۴۰۴ق.

طباطبایی حکیم، محسن‌بن‌مهدی. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. 1374.

طباطبایی حکیم، محمدسعید. مصباح المنهاج؛ کتاب الخمس. بیروت: دار الهلال. چاپ‌اول، بی‌تا.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم‌‌بن‌عبدالعظیم‌. العروة الوثقى فیما تعم به البلوى. بیروت: اعلمی‌. 1409ق.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم‌‌بن‌عبدالعظیم‌. حاشیة المکاسب، قم: اسماعیلیان. 1410ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمدعلی. مجمع البحرین. تهران: مرتضوی. چاپ‌سوم، 1375.

طوسی، محمد‌بن‌حسن. تهذیب الاحکام. به‌تصحیح حسن موسوی خرسان. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الاحکام الشرعیة. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، ۱۴۱۴ق.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. 1409ق.

کاشف‌الغطاء، جعفر‌بن‌خضر. کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی‌. چاپ‌اول، 1422ق.

کاشف‌الغطاء، حسن. انوار الفقاهة. نجف: مؤسسۀ کاشف‌الغطاء العامة. 1422ق.

کلینی، محمد‌بن‌یعقوب. الکافی. به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

محقق حلی، جعفر‌بن‌حسن. شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام. به‌تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال. قم: اسماعیلیان. ۱۴۰۸ق.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ‌اول، 1368.

مصطفوی، محمدکاظم. القواعد: مائة قاعدة فقهیة معنی و مدرکاً و مورداً. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. 1417ق.

مفید، محمدبن‌محمد. المقنعة. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. 1410ق.

موسوی خلخالى، محمدمهدی‌. فقه الشیعة کتاب الخمس و الأنفال‌. قم: دار البشیر‌. چاپ‌اول، 1427‍ق‌.

موسوی خوانساری، احمد. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1405ق.

مهریزی، مهدی. «عدالت به‌مثابۀ قاعدۀ فقهی»، نقد و نظر. ش2 و 3، 1376، 184تا197.

نائینی، محمدحسین. فوائد الاصول. به‌تقریر محمدعلی کاظمی خراسان. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. بی‌تا.