استخراج و تدوین ضوابط «إبای عام از تخصیص»

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• سید رضا شیرازی ¹
• امین الله کربلایی رخنه ²

¹ استاد سطوح عالی حوزه علمیه مشهد و استادیار مؤسسه آموزش عالی عطار

² طلبه سطح چهار حوزه علمیه مشهد

10.22067/jfu.v50i1.56610

چکیده

با توجه به فراوانی کاربرد اصطلاح «ابای عام از تخصیص» در فقه و اصول، در این مقاله با بررسی پیشینه و مفهوم‌شناسی این اصطلاح و اصطلاحات مشابه آن، به استقصای عللی که برای امتناع از تخصیص ذکر شده پرداخته می‌شود و پس از بررسی آن‌ها، ضوابط هشت‌گانه: دربرداشتن علت عقلی، عموم مستفاد از تعلیل، مقام تحدید و اعطای ضابطه، حصر، مقام امتنان، قضیه طبیعیه، تخصیص اکثر، مقام تحاشی و انکار؛ همراه با مثال‌های کاربردی برای هر ضابطه؛ معرفی می‌گردد. در نهایت با تعیین ضابطه‌ای کلی که شامل تمامی موارد است و تعیین دامنه امتناع از تخصیص عام، سخن به فرجام می‌رسد.

کلیدواژه‌ها

• عموم
• ابای از تخصیص
• ابای از تقیید
• مقام امتنان
• تخصیص اکثر

---

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة، قم: دار سید الشهداء للنشر، 1405 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت- لبنان: دارالفکر، 1414 ق.

 

اعتمادی، مصطفی، شرح الرسائل، قم: شفق، 1387.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1428 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین ، کتاب الصلاة، قم، 1415 ق.

 

ایوان کیفی، محمدتقی بن عبدالرحیم، هدایة المسترشدین، قم: مؤسسه آل البیت (ع)، بی‌تا.

 

آشتیانی، محمدحسن بن جعفر، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، قم: کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، 1403 ق.

 

تبریزی، غلام حسین، اصول مهذبة، مشهد: چاپخانه طوس، چاپ دوم، بی‌تا.

 

تبریزی، موسی بن جعفر، اوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم، کتبی نجفی، 1369 ق.

 

تنکابنی، محمد، ایضاح الفرائد، تهران: اسلامیه، 1385 ق.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت (ع)، 1409 ق.

 

حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم: کتابفروشی بصیرتی، 1408 ق.

 

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم: مؤسسة دار التفسیر، 1416 ق.

 

حکیم، محمد سعید، التنقیح، بیروت: موسسة الحکمه، 1431 ق.

 

حلی، حسین، اصول الفقه، قم: آل البیت، 1432 ق.

 

خمینی، روح الله، تهذیب الاصول، مقرر: جعفر سبحانی، قم: دار الفکر، 1382.

 

خمینی، روح الله ، کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، بی‌تا.

 

خمینی، روح الله ، کتاب الخلل فی الصلاة، قم: مهر، بی‌تا.

 

خمینی، روح الله ، کتاب الطهارة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، بی‌تا.

 

خمینی، مصطفی، الخلل فی الصلاة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، بی‌تا.

 

خمینی، مصطفی ، تحریرات فی الاصول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1418 ق.

 

خوئی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول، مقرر: سید علی هاشمی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، 1419 ق.

 

خوئی، ابوالقاسم ، مصباح الاصول، مقرر: محمد سرور بهسودی، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، 1422 ق.

 

روحانی، محمد، منتقی الاصول، مقرر: سید عبدالصاحب حکیم، قم: دفتر آیت الله سید محمد حسینی روحانی، 1413 ق.

 

سلطان العلماء، محمد، تعلیقة علی حاشیة الاستاد علی الفرائد، اراک: مطبعة الموسویة، بی‌تا.

 

سیستانی، علی، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم: آل البیت، بی‌تا.

 

شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، زیر نظر محمود شاهرودی، قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، 1426 ق.

 

شیرازی، صادق، بیان الفقه، قم: دار الانصار، 1426 ق.

 

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصول، مقرر: سید محمود شاهرودی، قم: مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، 1417 ق.

 

صدر، محمد باقر ، مباحث الاصول، مقرر: سید کاظم حائری، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1408 ق.

 

صدر، محمد باقر ، قاعدة لاضرر و لا ضرار، قم: دار الصادقین، 1420 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، اصول فقه شیعه، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار ع، 1381.

 

فاضل لنکرانی ، ثلاثل رسائل، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار، 1428 ق.

 

فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم: منشورات دار الرضی، بی‌تا.

 

قزوینی، ابراهیم، ضوابط الاصول، قم: بی‌نا، 1371 ق.

 

قزوینی، علی، تعلیقة علی معالم الاصول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1427 ق.

 

لاری، عبدالحسین، التعلیقة علی فرائد الاصول، قم: کنگره بزرگداشت، 1418 ق.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت (ع)، 1414 ق.

 

مرکز، اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

 

مروجی، علی، تمهید الوسائل فی شرح الرسائل، قم: مکتب النشر الاسلامی، 1410 ق.

 

مشکینی اردبیلی، ابوالحسن، کفایة الاصول (با حواشی مشکینی)، قم: لقمان، 1413 ق.

 

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران: صدرا، 1389.

 

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم: اسماعیلیان، 1375.

 

مظفر، محمد رضا ، المنطق، قم: سید الشهداء، چاپ دوم، 1376.

 

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم: مدرسه امام امیر المؤمنین (ع)، 1411 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر ، انوار الاصول، مقرر: احمد قدسی، قم: مدرسة الامام علی بن ابی طالب (ع)، 1428 ق.

 

ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، قم: عالم، 1379.

 

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405ق.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، القوانین المحکمة فی الاصول، قم: احیاء الکتب الاسلامیة، 1430 ق.

 

نایینی، محمد حسین، اجود التقریرات، مقرر: ابوالقاسم خوئی، قم: مطبعة العرفان، 1352.

 

نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، 1415 ق.

 

نراقی، محمد مهدی، انیس المجتهدین، قم: بوستان کتاب، 1388.

 

همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، قم: مؤسسه الجعفریة لإحیاء التراث، 1416 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، بیروت: اعلمی، 1409 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم ، حاشیة فرائد الاصول، قم: دار الهدی، 1426 ق.