گونه‌شناسی اعراض فقیهان از اخبار با تکیه بر جنبۀ کاسریت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• البرز محقق گرفمی

دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

10.22067/jfiqh.2023.80169.1501

چکیده

یکی از روش‌های اعتبار‌زدایی از حدیث نزد بسیاری از دانشوران شیعی، روی‌گردانی فقیهان متقدم از اخبار صحیح و عمل‌نکردن بدان‌هاست. مبنای‌این روش، بر بهره‌گرفتن از شهرت عملی در روند مواجهه با احادیث است. ‌این اعراض، از طریق یافتن فتوای فقها با مراجعه به نگاشته‌های فقهی و حدیثی تا عصر سلّار دیلمی یا اشارۀ فقیهان پسین به وجود عمل مشهور برخلاف حدیث موردنظر احراز می‌شود. جستار حاضر در پی یافتن گونه‌های کاستی در اخبار است که دست‌مایۀ اعراض فقیهان واقع شده است. بنابر یافته‌های پژوهش، این کاستی‌ها در سه عرصۀ محتوا، جهت صدور و منبع نقل روایت قابل ارزیابی هستند. در حوزۀ محتوا، مواردی چون مخالفت حدیث با مقاصد شریعت، مبانی مذهب، سیرۀ متشرعه و رویّۀ محتاطانۀ فقها و نیز فهم ویژۀ متقدمان از روایت و وجود شذوذ قابل یادکرد است. کشف دو عامل تقیّه و حکمت سؤال راوی نیز در حوزۀ جهت صدور قابل توجه‌اند. کاستی‌های منبع نقل حدیث نیز عبارت‌اند از: عدم‌یادکرد در اصول چهارصدگانۀ شیعی، درج در کتب مشکوک، یادکرد در باب نوادر و سازگاری با نگاشته‌های عامه.

کلیدواژه‌ها

• نقد حدیث
• شهرت عملی
• فقیهان متقدم
• اعراض مشهور
• کاسریّت
• اعتبار‌زدایی

موضوعات

• اصول فقه

---

©2025 The author(s). This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0)

مراجع

قرآن حکیم

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الاصول. قم: دار الفکر. 1393.

آل‌شیخ راضى، محمدطاهر. بدایة الوصول فی شرح کفایة الأصول. قم: دار الهدی. چاپ‌دوم، 1426ق.

آل‌کاشف‌الغطاء، على‌بن‌جعفر. مصادر الحکم الشرعى و القانون المدنى. نجف: الآداب. 1408ق.

آملی، محمدتقی. مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی. بی‌جا: بی‌نا. 1384ق.

آهنگران، محمدرسول. «اعراض فقها از خبر صحیح»، نشریهٔ مجتمع آموزش عالی قم. ش14، پاییز1388، 183تا198.

ابن‌‌ادریس، محمدبن‌احمد. موسوعة ابن‌ادریس الحلی. قم: دلیل ما. 1387.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على. المقنع. قم: مؤسسهٔ امام مهدی(عج). 1415ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على. علل الشرائع. قم: داوری. 1385.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی. معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنّفین‌ قدیما و حدیثا. نجف: مطبعة الحیدریة. 1380ق.

ابن‏عاشور، محمدطاهر. تفسیر التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی. 1420ق.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. مقاصد الشریعة الإسلامیة. تونس: دار السلام. 1427ق.

ابوالصلاح حلبى، تقى‌بن‌نجم. الکافی فی الفقه، قم: الهادی. 1404ق.

اشتهاردی، علی‌پناه. مدارک العروة. تهران: اسوه. 1417ق.

انصاری، محمدعلی. الموسوعة الفقهیة المیسرة. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1415ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. رسائل فقهیة. قم: مؤتمر العالمی الذکری للمئویه الثانیه لمیلاد الشیخ الانصاری. 1414ق.

بجنوردی، سید حسن. القواعد الفقهیه. قم: الهادی. 1377.

بحرانی، محمدصنقورعلی. المعجم الأصولى. قم: الطیار. چاپ‌دوم، 1428ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1363.

بدرى، تحسین. معجم مفردات اصول الفقه المقارن. تهران: المشرق. 1428ق.

بروجردى، سیدحسین. کتاب الصلاة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1416ق.

بروجردى، محمدتقى. رسالة فی الاجتهاد و التقلید. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1422ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل. الفوائد الرجالیة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی. چاپ‌دوم، 1404ق.

تبریزى، میرزاموسى. اوثق الوسائل فی شرح الرسائل. قم: نجفی. 1369ق.

جناتی، محمدابراهیم. ادوار فقه. تهران: کیهان. 1374.

جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. 1376ق.

حاج حسن، حسین. نقد الحدیث فی علم الروایة و الدرایة. بیروت: الوفاء. 1405ق.

حائری بیارجمندی، یوسف. مدارک العروة. بی‌جا: بی‌نا. 1381ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. رسالة فی الغناء. قم: مرصاد. 1418ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌‌البیت(ع). 1409ق.

حسین گلزار، مریم، کاظم طباطبائی‌پور، مهدی جلالی. «معناشناسی تاریخی مفهوم نوادر و ابهام‌زدایی از آن با بررسی موردی باب النوادر کتب اربعه»، مطالعات قرآن و حدیث. ش23، پاییز1397، 119تا224. 10.30497/quran.2019.2393.

حسین‌پوری، امین. حدیث ضعیف. قم: دار الحدیث. 1393.

حسینی میلانی، سیدعلی. تحقیق الاصول علی ضوء ابحاث شیخنا الفقیه المحقق و الاصولی المدقق‌ آیةالله العظمی‌ الوحید الخراسانی. قم: الحقائق. 1435ق.

حسینى شیرازى، سیدمحمد. الوصائل الى الرسائل. قم: عاشورا. چاپ‌دوم، 1421ق.

حکیم، سیدمحسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. 1416ق.

حکیم، سیدمحمدتقى. الأصول العامة للفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع). چاپ‌دوم، 1418ق.

حمیری، عبدالله‌بن‌جعفر. قرب الاسناد (چاپ سنگی). طهران: مکتبة نینوی الحدیثه. بی‌تا.

حمیرى، عبدالله‌‌بن‌جعفر. قرب الإسناد (ط - الحدیثة). قم: آل‌البیت(ع). 1413ق.

حیدرى، سیدکمال. الدروس شرح الحلقة الثانیة. قم: دار فراقد. 1428ق.

خمینی، سیدروح‌الله. الخلل فی الصلاة. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره). 1378.

خمینی، سیدروح‌الله. کتاب الطهارة. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره). 1379.

خواجوئی، اسماعیل‌بن‌محمدحسین. جامع الشتات. بی‌جا: بی‌نا. 1418ق.

خویی، سیدابوالقاسم. دراسات فی علم الاصول. به‌تقریر سیدعلی هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسهٔ دائرة المعارف فقه اسلامی. 1419ق.

خویی، سیدابوالقاسم. مصباح الاصول. به‌تقریر محمدسرور واعظ حسینی بهسودی. قم: داوری. چاپ‌پنجم، 1413ق.

خویی، سیدابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی: المکاسب المحرمة. قم: مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی. 1418ق.

خویى، سیدابوالقاسم. الهدایة فی الأصول. قم: مؤسسهٔ صاحب الامر(عج). 1417ق.

دلبری، سیدعلی. آشنایی با اصول علم رجال. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی. چاپ‌سوم، 1395.

رحمتی، محمدکاظم. «نکاتی دربارهٔ کتاب قرب الإسناد حمیری»، کتاب ماه دین. ش76 و 77، بهمن و اسفند1382، 25تا29.

رضوی طوسی، محمدصادق. «بررسی کتاب الجامع بزنطی و منقولات آن در مستطرفات سرائر»، مطالعات اعتبارسنجی حدیث. ش2، پاییز و زمستان1398، 111تا132.

سبحانی، جعفر. اصول الفقه المقارن فیما لانص فیه. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). 1383.

سبحانی، جعفر. المحصول فی علم الاصول. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). 1415ق.

سبحانی، جعفر. کلیات فی علم الرجال. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1423ق.

سبزوارى، عبدالاعلى. تهذیب الأصول. قم: المنار. چاپ‌دوم، بی‌تا.

شبیری زنجانی، سیدموسی. کتاب نکاح. قم: مؤسسهٔ پژوهشی رای‌‌پرداز. بی‌تا.

شوشتری، محمدتقی. النجعة فی شرح اللمعة. قم: مکتبة الصدوق. 1364.

شهید اول، محمدبن‌مکى. ذکرى الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). 1419ق.

شیخ بهایی، محمدبن‌حسین. الحبل المتین فی احکام الدین. قم: کتاب‌فروشى بصیرتى. 1390ق.

صالحى مازندارنى، اسماعیل. مفتاح الأصول. قم: صالحان. 1424ق.

صدر، سیدمحمدباقر. بحوث فی علم الأصول. به‌تقریر عبدالساتر حسن. بیروت: الدار الاسلامیة. 1417ق.

طاهری، سیدجلال‌الدین. کتاب الطهارة. قم: مبارک. 1388.

طباطبایی، محمدبن‌علی. مفاتیح الاصول. قم: آل‌البیت(ع). 1296ق.

طباطبایى قمى، سیدتقى. الأنوار البهیة فی القواعد الفقهیة. قم: محلاتی. 1381.

طباطبایى قمى، سیدتقى. آراؤنا فی اصول الفقه. قم: محلاتی. 1371.

طباطبایى، سیدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: الأعلمی. 1390ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو. 1373.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المرتضویة. 1387ق

طوسى، محمدبن‌حسن. الإستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الاسلامیة. 1390ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. تهران: المرتضویة. بی‌‌تا.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. الانتصار فی انفرادات الامامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1415ق.

علم‌الهدى، على‌بن‌حسین. رسائل الشریف المرتضى. قم: دار القرآن الکریم. 1405ق.

علی‌محمدی، طاهر، سیدمحمد حسینی. «حجیت‌سنجی اعراض مشهور»، فقه و مبانی حقوق اسلامی. ش2، پاییز و زمستان1399، 335تا352. 10.22059/jjfil.2021.308811.668998.

عمادی حائری، سیدمحمد. «نقد حدیث، کتاب‌شناسی و متن‌پژوهی»، علوم حدیث. ش35 و 36، تابستان1386، 52تا69.

غلامعلی، مهدی. سبک شناخت کتاب‌های حدیثی. تهران: سمت. چاپ‌سوم، 1398.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1416ق.

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. چاپ‌دوم، 1409ق.

فقیه، محمدتقى. قواعد الفقیه. بیروت: دار الاضواء. چاپ‌دوم، 1407ق.

فیاض، محمداسحاق. تعالیق مبسوطة. قم: محلاتی. بی‌تا.

فیض کاشانى، محمدبن‌شاه مرتضى. الوافی. اصفهان: کتابخانهٔ امام امیرالمؤمنین علی(ع). 1406ق.

فیض کاشانى، محمدبن‌شاه مرتضى. نقد الأصول الفقهیة. مشهد: دانشگاه فردوسی. 1380.

کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. 1429ق.

مامقانی، عبدالله. مقباس الهدایة فی علم الدرایة. قم: آل‌البیت(ع). 1411ق.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی. روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. تهران: کوشانپور. 1406ق.

مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار. بیر.ت: دار احیاء التراث العربی. 1403ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المعتبر فی شرح المختصر. قم: مؤسسهٔ سید الشهداء(ع). 1364.

مدرسی طباطبایی، سیدحسین. مقدمه‌ای بر فقه شیعه. ترجمهٔ محمدآصف فکرت. مشهد: بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی. 1368.

مصطفوى، حسن. التحقیق فى کلمات القرآن الکریم. بیروت: در الکتب العلمیة. چاپ‌سوم، 1430ق.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: نشر دانش اسلامی. 1405ق.

مغنیه، محمدجواد. فقه الإمام جعفر الصادق(ع). قم: انصاریان. 1374.

مفید، محمدبن‌محمد. المقنعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410ق.

مفید، محمدبن‌محمد. تصحیح اعتقادات الامامیه. بیروت: حسین درگاهی. 1414ق.

مفید، محمدبن‌محمد. جوابات اهل الموصل فى العدد و الرؤیة. قم: الهادی. 1413ق.

مکارم شیرازى، ناصر. انوار الأصول. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1428ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی. مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام. قم: آل‌البیت(ع). 1411ق.

نائینى، محمدحسین. اجود التقریرات. قم: العرفان. 1352.

نائینى، محمدحسین. فوائد الاصول. به‌تقریر محمد کاظمی‌خراسانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1376.

نجاشی، احمدبن‌على. رجال النجاشی. قم: مؤسسة نشر الإسلامی. چاپ‌ششم، 1365.

نصیری، علی. روش‌شناسی نقد احادیث. تهران: وحی و خرد. 1390.