بررسی فقهی نقش رشوه در تحقّق جرم رانت‌خواری از منظر فقه امامیه

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• محمدعلی شیخ الاسلامی ¹
• سید محمد تقی قبولی درافشان (نویسنده مسئول) ²
• محمد تقی فخلعی ²

¹ دانشگاه فردوسی مشهد

² فردوسی مشهد

10.22067/jfu.v54i2.70819

چکیده

مقاله حاضر با بهره‌گیری از روش تحلیلی توصیفی در پی بررسی فقهی نقش رشوه در تحقّق جرم رانت‌خواری است.  با توجه به تعریف رشوه و صدق اطلاق آن در غیر مورد حکم و قضاوت، آن‌چه که رانت‌خوار به دیگری اعطا می‌کند تا از یک سری امتیازات که نسبت به آن استحقاق ندارد، برخوردار گردد، رشوه بوده و بنا بر اجماع فقها، حرام است. ضمن این که با تتبّع در کلام فقهاء روشن می‌گردد که صدق رشوه علاوه بر مال، بر قول و فعل نیز صحیح است؛ در نتیجه هرآن چه که شخص رانت‌خوار نسبت به مقام مسئول انجام می‌دهد تا از برخی از امتیازات بهره‌مند گردد، در حکم رشوه می‌باشد. همچنین شخص رانت‌ساز که همان مرتشی است، ملزم به بازگرداندن مال الرشوه است و در نتیجه نسبت بدان ضامن است و راه تخلّص از آن، عودت آن به مالکش می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

• رانت
• رانت خواری
• رانت‌سازی
• رشوه
• حکم تکلیفی رانت‌خواری
• حکم وضعی رانت‌خواری

---

مراجع

1. ابن اثیر‌‌‌‌‌، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر‌‌‌‌‌، قم‌: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‌‌‌‌‌، بی تا
2. ابن تیمیة‌‌‌‌‌، احمد‌بن عبدالحلیم، السیاسة الشرعیة فی اصلاح الراعی و الرعیة‌‌‌‌‌، بیروت‌: دار الافاق الجدیدة‌‌‌‌‌، 1403ق
3. ابن عابدین‌‌‌‌‌، محمد امین، رد المحتار علی الدر المختار‌‌‌‌‌، بیروت‌‌‌‌‌، دار الفکر‌‌‌‌‌، 1412ق
4. ابن قدامه‌‌‌‌‌، عبدالله ابن احمد‌‌‌‌‌، المغنی‌‌‌‌‌، قاهرة‌‌‌‌‌، مکتبة القاهرة‌‌‌‌‌، 1388ق
5. ابن قیم‌‌‌‌‌ جوزیه، محمد بن ابی بکر‌‌‌‌‌، ‌زاد المعاد فی هدی خیر العباد‌‌‌‌‌، بیروت‌: موسسة الرسالة‌‌‌‌‌، 1415ق
6. ابن ماجه‌‌‌‌‌، ابی عبدالله محمد بن یزید‌‌‌‌‌، سنن ابن ماجه‌‌‌‌‌، دار الاحیاء الکتب العربیة‌‌‌‌‌، بی تا
7. ابن نجیم‌‌‌‌‌، زین الدین بن ابراهیم‌‌‌‌‌، البحر الرائق‌‌‌‌‌، بیروت‌‌‌‌‌، دار المعرفة‌‌‌‌‌، 1987ق
8. آبی‌‌‌‌‌، حسن بن ابی طالب‌، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، دفتر انتشارات اسلامی‌‌‌‌‌، 1417ق‬‬‬‬
9. مقدس اردبیلی‌‌‌‌‌، احمد بن محمد‌‌‌‌‌، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان‌‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، دفتر انتشارات اسلامی‌‌‌‌‌، 1403ق
10. اسحاقی، سید حسین، «نگاهی به پدیده رانت و رانت جویی در ایران»، رواق اندیشه، ش45، شهریور 1384، از 21 تا 31
11. آشتیانى‌‌‌‌‌، محمد حسن بن جعفر، کتاب القضاء (للآشتیانی ط - الحدیثة)‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، انتشارات زهیر - کنگره علامه آشتیانى قدس سره‌‌‌‌‌، 1425 ه‍ ق
12. انصاری‌‌‌‌‌، زکریا بن محمد‌‌‌‌‌، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب‌‌‌‌‌، دار الکتب الاسلامی‌‌‌‌‌، بی تا
13. انصاری‌‌‌‌‌، مرتضى بن محمد امین‌‌‌‌‌، کتاب المکاسب‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌‌‌‌‌، 1415 ق.
14. ایزدی فرد‌‌‌‌‌، علی اکبر‌‌‌‌‌، «رشوه غیر مالی»‌‌‌‌‌، مقالات و بررسی‌ها‌‌‌‌‌، شماره 75‌‌‌‌‌، بهار و تابستان 1383.
15. الباز‌‌‌‌‌، عباس احمد‌‌‌‌‌، احکام المال الحرام و ضوابط الانتفاع و التصرّف به فی الفقه الاسلامی‌‌‌‌‌، اردن‌: دار النفائس‌‌‌‌‌، 1420ق
16. بجنوردى‌‌‌‌‌، حسن، القواعد الفقهیة‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، نشر الهادی‌‌‌‌‌، 1419 ق.
17. البهوتی‌‌‌‌‌، منصور بن یونس، کشف القناع عن متن الاقناع‌‌‌‌‌، بیروت‌: دار الفکر‌‌‌‌‌، 1402ق
18. تبریزی‌‌‌‌‌، جواد‌‌‌‌‌، منهاج الصالحین‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، مجمع الامام المهدی‌‌‌‌‌، 1426ق
19. تجلیل تبریزی، ابوطالب، التعلیقة الاستدلالیة على تحریر الوسیلة‌‌‌‌‌، تهران‌‌‌‌‌، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره‌‌‌‌‌، 1421 ق.
20. توانایان فرد‌‌‌‌‌، حسن، فرهنگ تشریحی اقتصاد‌‌‌‌‌، تهران‌‌‌‌‌، نشرجهان رایانه‌‌‌‌‌، 1386ش.
21. حّرعاملی‌‌‌‌‌، محمد بن حسن، وسایل الشیعه‌‌‌‌‌، ج بیروت‌: دار احیاء التراث العربی‌‌‌‌‌، 1403ق.
22. حسین خان، مشتاق. رانت ها، رانت جویی وتوسعه اقتصادی. ترجمه محمد خضری، پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، 1386
23. خمینی‌‌‌‌‌، روح الله، تحریر الوسیله‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، موسسة مطبوعات دار العلم‌‌‌‌‌، 1409ق
24. خویی‌‌‌‌‌، سید ابوالقاسم‌‌‌‌‌، مبانى تکملة المنهاج‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، نشر مدینة العلم‌‌‌‌‌، 1410ق.
25. _______________، مصباح الفقاهة‌‌‌‌‌، بی جا‌‌‌‌‌، بی تا.
26. درازن، آلن، اقتصاد سیاسی، اقتصاد کلان، ترجمه دکتر جعفر خیر خواهان، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، تهران، 1390.
27. درویشی، فرهاد، «انقلاب اسلامی و رانت سیاسی»، علوم اجتماعی، ش42، پاییز و زمستان 1387، از 327 تا 362
28. دسوقی‌‌‌‌‌، محمد بن احمد، حاشیة دسوقی علی الشرح الکبیر‌‌‌‌‌، بیروت‌‌‌‌‌، دار الفکر‌‌‌‌‌، بی تا
29. روحانی‌‌‌‌‌، سید محمد صادق، فقه الصادق علیه السلام‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، دار الکتاب - مدرسه امام صادق علیه السلام‌‌‌‌‌، 1412 ق.
30. سبحان اللهی، محمد علی، «رانت و بهره وری»، مدیریت دولتی، ش1، 1375، از 32 تا 40
31. سبحانی تبریزی‌‌‌‌‌، جعفر‌‌‌‌‌، المواهب فی تحریر احکام المکاسب‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، موسسه امام صادق علیه السلام‌‌‌‌‌، 1424ق
32. سردار آبادی، خلیل، «قدرت و رانت جویی سیاسی»، گزارش، ش167، شهریور و مهر 1384، از 30 تا 33
33. سیفی، علی اکبر‌‌‌‌‌، دلیل تحریر الوسیلة‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، دفتر انتشارات اسلامی‌‌‌‌‌، 1415ق
34. شربینی‌‌‌‌‌، محمد بن احمد‌‌‌‌‌، الاقناع فی حل الالفاظ ابی شجاع‌‌‌‌‌، بیروت‌: مکتب البحوث و الدراسات‌‌‌‌‌، 1415ق
35. شهید ثانی‌‌‌‌‌، زین الدّین بن علی، الرّوضه البهیّه فی شرح اللّمعه الدّمشقیّه‌‌‌‌‌، قم‌: ثامن الحجج‌‌‌‌‌، 1426ق.
36. شوکانی‌‌‌‌‌، محمد بن علی‌‌‌‌‌، نیل الاوطار‌‌‌‌‌، مصر‌: دار الحدیث‌‌‌‌‌، 1413ق
37. شیخ نظام و جماعة من علماء الهند‌‌‌‌‌، الفتاوی الهندیة‌‌‌‌‌، بیروت‌: دار الکتب العلمیة‌‌‌‌‌، ط1‌‌‌‌‌، 1421ق
38. ص‍اح‍ب‌ ج‍واه‍ر، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ب‍اق‍ر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌‌‌‌‌، چاپ هفتم‌‌‌‌‌، بیروت‌‌‌‌‌، دار إحیاء التراث العربی‌‌‌‌‌، 1402‬
39. صنعانی‌‌‌‌‌، محمد بن اسماعیل، سبل الاسلام‌‌‌‌‌، دار الحدیث‌‌‌‌‌، بی تا
40. طباطبایی قمی‌‌‌‌‌، سید تقی‌‌‌‌‌، هدایة الأعلام الی مدارک شرائع الاسلام‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، انتشارات محلاتی‌‌‌‌‌، 1425ق
41. طباطبایی، سید علی‌بن محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1418ق.
42. طباطبایی‌‌‌‌‌، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، دفتر انتشارات اسلامی جامعة مدرسین حوزة علمیة قم‌‌‌‌‌، 1417ق. ‬‬‬‬
43. طبرسی‌‌‌‌‌، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن‌‌‌‌‌، بیروت‌‌‌‌‌، موسسه الاعلمی للمطبوعات‌‌‌‌‌، 1415 ق.
44. طریحی‌‌‌‌‌، فخر الدّین بن محمد، مجمع البحرین‌‌‌‌‌، تهران‌: کتابفروشی مرتضوی‌‌‌‌‌، 1416ق.
45. طریقی‌‌‌‌‌، عبدالله بن عبدالمحسن‌‌‌‌‌، جریمة الرشوة فی الشریعة الاسلامیة ریاض‌‌‌‌‌، بی جا‌‌‌‌‌، ‌1403ق
46. طوسی‌‌‌‌‌، محمّد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه‌‌‌‌‌، تهران‌: المکتبه المرتضویه‌‌‌‌‌، 1387ق.
47. _________________، ‌تهذیب الاحکام‌‌‌‌‌، تهران‌: دار الکتب الاسلامیه‌‌‌‌‌، 1407ق.
48. علیش‌‌‌‌‌، محمد بن احمد‌‌‌‌‌، شرح منح الجلیل علی مختصر الخلیل‌‌‌‌‌، بیروت‌: دار الفکر‌‌‌‌‌، 14104ق
49. فاضل مقداد‌‌‌‌‌، مقداد بن عبدالله‌‌‌‌‌، کنز العرفان فی فقه القرآن‌‌‌‌‌، التحقیق‌: سید محمد القاضی‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه – موسسه النشر الاسلامی‌‌‌‌‌، ‌1422ق.
50. فرهنگ، منوچهر، فرهنگ علوم اقتصادی، چاپ یازدهم، نشر ذهن آویز، تهران، 1388.
51. قرضاوی‌‌‌‌‌، یوسف‌‌‌‌‌، الحلال و الحرام فی الاسلام‌‌‌‌‌، قاهرة‌: مکتبة وهبة‌‌‌‌‌، 1428ق
52. قرطبی‌‌‌‌‌، محمد بن احمد، المقدمات الممهدات‌‌‌‌‌، بیروت‌: دار الغرب الاسلامی‌‌‌‌‌، 1408ق
53. کاظمی، مهین دخت، «رانت (با نگاهی به این معضل در ایران)»، تازه های اقتصاد، ش103، خرداد 1383، از 53 تا 65
54. گلپایگانی‌‌‌‌‌، سید محمد رضا‌‌‌‌‌، کتاب القضاء‌‌‌‌‌، قم‌: چاپخانه خیام‌‌‌‌‌، 1401ق و 1380
55. لاری‌‌‌‌‌، سیدعبدالحسین‌‌‌‌‌، التعلیقة على المکاسب‌‌‌‌‌، قم‌: مؤ سسة المعارف الاسلا میه‌‌‌‌‌، 1318ق
56. ماوردی‌‌‌‌‌، علی بن محمد‌‌‌‌‌، الحاوی الکبیر‌‌‌‌‌، بیروت‌‌‌‌‌، دار الکتب العلمیة‌‌‌‌‌، 1419ق
57. محقّق حلّی‌‌‌‌‌، جعفر بن حسن‌‌‌‌‌، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌‌‌‌‌، قم‌: موسّسه اسماعیلیان‌‌‌‌‌، 1408ق.
58. مح‍ق‍ّق‌ ک‍رک‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن، جامع المقاصد فی شرح القواعد‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، موسسه آل البیت علیهم السلام‌‌‌‌‌، 1414ق
59. شوکانی‌‌‌‌‌، محمد بن علی‌‌‌‌‌، نیل الاوطار‌‌‌‌‌، مصر‌: دار الحدیث‌‌‌‌‌، 1413ق
60. مرداوی‌‌‌‌‌، علاء الدین بن الحسن‌‌‌‌‌، الانصاف فی معرفة الراجح علی مذهب الامام احمد بن حنبل‌‌‌‌‌، دار احیاء التراث العربی‌‌‌‌‌، 1376ق
61. مکارم شیرازى‌‌‌‌‌، ناصر‌‌‌‌‌، أنوار الفقاهة - کتاب البیع‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام‌‌‌‌‌، 1425 ق.
62. منتظری‌‌‌‌‌، حسینعلى‌‌‌‌‌، دراسات فی المکاسب المحرمة‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، نشر تفکر‌‌‌‌‌، 1415 ق.
63. موسوی اردبیلى‌‌‌‌‌، سید عبد الکریم‌‌‌‌‌، فقه القضاء‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، بی جا‌‌‌‌‌، 1423ق
64. همدمی خطبه سرا، ابوالفضل، فساد مالی: (علل، زمینه ها و راهبرد های مبارزه با آن)، پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، 1384.
65. یزدی‌‌‌‌‌، سید محمد کاظم بن عبدالعظیم‌‌‌‌‌، تکملة العروة الوثقی‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌، کتابفروشی داوری‌‌‌‌‌، 1414ق‬‬‬‬
66. یوسفی نژاد، علی، «رانت خواهی و فساد مالی در اقتصاد ایران»، مصباح، ش64، از 145 تا 167
67. Tullock, The welfare costs of tariffs, monopolies and theft Western Economic. Journal, 5:3 ,1967:June
68. Pearce David w, Macmillan Dictionary of Modern Economic, Third edition, 1989
69. Kruger Anne, The Political Economy of Rent- Seeking Society , American Economic Review , Jon 1974
70. Mbaku, John, Bureaucratic Corruption in Africa: Causes, Consequences, and Cleanups. Lanham, MD, 2007.
71. Posner , The Social Costs of Monopoly and Regulation, Journal of Political Economy, Vol. 93, No. 2 (Apr., 1985), pp. 410-416