از مناسبت‌ تا مذاق‌ فقه‌، راه هایی‌ به‌ مقاصد شریعت

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

فردوسی مشهد

چکیده

این‌ که‌ شارع‌ در تشریع‌ احکام‌ هدف‌ یا اهداف‌ مشخصی‌ دارد بر همگان ‌روشن‌ است‌ و این‌ که‌ هدف‌ شارع‌ تحقق‌ بخشیدن‌ به‌ مصالح‌ بندگان‌ است‌ نیزحقیقتی‌ هویداست‌. به‌ رغم‌ روشن‌ بودن این‌ حقیقت‌ آن‌ جا که‌ درباره‌ اعتبار مصلحت‌ میان‌ مذاهب‌ اختلاف‌ صورت‌ پذیرفته‌ اصل‌ نزاع‌ بدان‌ بازگشته‌ است‌ که‌ به‌ صورت‌ مشخص و صغروی‌ این‌ مصلحت‌ و آن‌ مقصد بر چه‌ چیز یا چیزهایی‌ انطباق‌می‌یابد. پس‌ پرسش‌ اصلی‌ در باب‌ مقاصد شریعت‌ نه‌ حجیت‌ و عدم‌ حجیت‌ ،بلکه‌این‌ پرسش‌ است‌ که‌ آیا سازوکار یا سازوکارهایی‌ مشخص‌ برای‌ احراز این‌ مقاصدو آن‌ مصالح‌ وجود دارد یا خیر.
نگارنده‌ در جست‌ وجویی‌ استقرایی‌ و نه‌ در رویکردی‌ قیاسی‌ که‌ اساساً گرهی‌ نمی‌گشاید کوشیده‌ است‌ سر نخ‌هایی‌ از چند سازوکار مشخص‌ در راهیابی‌به‌ مقاصد شریعت‌ بیابد و رد پای‌ آن‌ها را در فقه‌ سنی‌ و شیعه‌ نشان‌ دهد. این‌سازوکارها عمدتا در روش هایی‌ چون‌ مناسبت‌، سبر و تقسیم‌، تحقیق‌ و تخریج ‌مناط‌ و نیز مذاق‌ فقه‌ رخ‌ می‌نمایند. نگارنده‌ با عنایت‌ به‌ همگنی‌ مشهودی‌ که‌ میان‌عناوین‌ مناسبت‌ سبر و تقسیم‌ و مذاق‌ فقه‌ یافته‌ به‌ بررسی‌ این‌ سازو کارها پرداخته‌است‌. امید که‌ این نوع‌ جست‌ و جو مقدمه‌ای‌ بر توجه‌ به‌ بررسی های‌ استقرایی‌ به‌جای‌ استدلال های قیاسی‌ باشد و در آمدی‌ بر روی‌ آوردن‌ به‌ مذاق‌ فقه‌ به‌ عنوان‌ یک‌قاعده‌ کارآمد در استنباط‌ شود.

کلیدواژه‌ها


آشتیانی‌، محمدحسن‌(د. 1319ق‌.)؛ کتاب‌ القضاء،قم‌:انتشارات‌ هجرت‌/ 1404ق‌./1363.
ابن‌ امیرحاج‌، محمّد بن‌ محمّد(825 ـ 879)؛ التقریر والتحبیر، بیروت‌: دارالفکر، 1996م.
ابن‌ تیمیه‌، تقی‌الدین‌ احمد بن‌ عبدالحلیم‌ (661 ـ 728ق‌.)؛ مجموعة‌ الرسائل‌ والمسائل،
‌باحواشی‌ محمّدرشید رضا، قاهره‌: لجنة‌ التراث‌ العربی‌، بی‌ تا.
ابن حزم، علی بن احمد(384-456ق.)؛ الاحکام، قاهره: دارالحدیث، 1404ق.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ الحلی، به تحقیق لجنة احیاء التراث العربی، بیروت: دارالآفاق الجدیده، بی تا.
ابن‌ سمعانی‌، منصور بن‌ محمّد بن‌ عبدالجبار (ف‌ . 489 ق‌.)؛ قواطع‌ الادلة‌ فی‌الاصول‌، تحقیق‌ محمدحسن‌ اسماعیل‌ شافعی‌، چاپ‌ اول‌، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه‌،1997م‌.
ابن‌ شعبه‌ حرانی‌، حسن‌ بن‌ علی‌ (سده‌ چهارم‌)؛ تحف‌ العقول‌ عن‌ آل‌الرسول‌(ص‌)، به‌ تحقیق‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌: موسسة‌ النشر الاسلامی‌ التابعة‌ لجماعةاللمدرسین‌، 1404 ق‌./ 1363.
ابن‌ قدامه‌ موفق‌ الدین‌، ابومحمد عبدالله بن‌ احمد (541 ـ 620 ق‌.)؛ روضة‌ الناظر وجنة‌ المناظر، تحقیق‌ عبدالعزیز عبدالرحمن‌ السعید. ریاض‌: جامعة‌ الامام‌ محمد بن‌سعود، 1399 ق‌.
اصفهانی، محمد حسین(د.1361ق.)؛ حاشیة المکاسب، به تحقیق محمد آل سباع، ناشر: محقق،1418ق.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ صلاة‌ المسافر، قم‌: موسسة‌ النشر الاسلامی‌التابعة‌ لجماعة‌ المدرسین‌، 1409 ق‌.
انصاری‌، مرتضی‌ بن‌ محمدامیـن‌ (1214 ـ 1281ق‌.)؛ کتـاب‌ المکاسـب‌، تحقیـق‌: لجنة‌
تحقیق‌ تراث‌ الشیخ‌ الاعظم‌، قم‌: مجمع‌ الفکر الاسلامی‌، 1420 ق‌./ 1378ش‌.
بوطی‌، محمد سعید رمضان؛ ضوابط‌ المصلحة‌ فی‌ الشریعة‌ الاسلامیة، چاپ‌ پنجم‌، دمشق‌: الدار المتحدة‌ للطباعة‌ والنشر؛ بیروت‌: موسسة‌ الرساله‌، 1410 ق‌. / 1990 م‌.
حائری‌، مرتضی‌ (د. 1406 ق‌.)؛ الخمس‌، به‌ تحقیق‌ حسین‌ امراللهی‌، قم‌: موسسة ‌النشر الاسلامی‌ التابعة‌ لجماعة‌ المدرسین‌، 1418 ق‌.
ــــــــــــــــــــــــــ ؛ خلل‌ الصلاة‌ واحکامها، به‌ تحقیق‌ حسین‌ امراللهــی‌، قـم‌:
موسسة ‌النشر الاسلامی‌ التابعة‌ لجماعة‌ المدرسین‌، 1420 ق‌.
حکیم‌، محسن‌ (1267 ـ 1348)؛ مستمسک‌ العروة‌ الوثقی‌، قم‌: منشورات‌ مکتبة‌ آیة ‌الله العظمی‌ المرعشی‌ النجفی‌، 1404ق‌، افست‌ از روی‌ چاپ‌ نجف‌ مکتبة‌ الآداب‌،1391ق‌.
خمینی‌، روح‌ الله رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران (1280-1368)؛ الاجتهاد والتقلید، تهران‌: موسسة‌ تنظیم‌ و نشر آثار الامام‌ الخمینی‌،1376.
ــــــــــــــــــ؛ الخلل‌ فی‌ الصلاة‌، قم‌: مطبعة‌ مهر، بی‌ تا.
ـــــــــــــــــ ؛ المکاسب‌ المحرمة‌، قم‌: اسماعیلیان‌، 1410 ق‌.
ـــــــــــــــــ ؛ کتاب‌ البیع‌، قم‌: موسسه‌ مطبوعاتی‌ اسماعیلیان‌، 1363.
ــــــــــــــــــ ؛ کتاب‌ الطهاره‌، قم‌: اسماعیلیان‌، 1410 ق‌.
خمینی‌، مصطفی‌ (د. 1397 ق‌.)؛ الخلل‌ فی‌ الصلاة‌، تهران‌: موسسة‌ تنظیم‌ و نشر آثارالامام‌ الخمینی‌، 1418 ق‌. / 1376.
ــــــــــــــــــــــــ ، مستند تحریر الوسیله‌، تهران‌: موسسة‌ تنظیم‌ و نشر آثار الامام‌الخمینی‌، 1418 ق‌./ 1376.
خوئی‌، ابوالقاسم‌ (1278 ـ 1371)؛ کتاب‌ الاجاره‌ مستند العروة‌ الوثقی‌، قم‌: منشورات‌ مدرسة‌ دارالعلم‌، 1365.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ کتاب‌ الصوم‌؛ مستند العروة‌ الوثقی‌، قم‌: لطفی‌، 1364.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ محاضرات‌ فی‌ اصول‌ الفقه‌، تقریر به‌ قلم‌ محمد اسحاق‌ فیاض‌، قم‌: موسسة‌ النشر الاسلامی‌، 1419ق‌.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ مصباح‌ الفقاهه‌، به‌ تقریر محمدعلی‌ توحیدی‌، قم‌: مطبعة ‌سیدالشهداء، افست‌ از روی‌ چاپ‌ نجف‌: المطبعة‌ الحیدریه‌، 1374ق‌./ 1954 م‌.
خوانساری‌، احمد(1252 ـ 1318)؛ جامع‌ المدارک‌ فی‌ شرح‌ المختصر النافع‌، به‌ تحقیق
‌علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌: مکتبة‌ الصدوق‌، 1355ق.
رازی‌، فخرالدین‌ محمّد بن‌ عمر( 543/ 544 ـ 606 ق‌.)؛ المحصول‌ فی‌ علم‌ اصول‌الفقه‌، تحقیق‌ طه‌ جابر فیاض‌ علوانی‌. چاپ‌ اول‌، ریاض‌: جامعة‌ الامام‌ محمد بن‌ سعودالاسلامیه‌، 1400 ق‌.
روحانی‌، محمدصادق‌ حسینی‌ (1298 ـ 1376)؛ زبدة‌ الاصول‌، قم‌: مدرسة‌ الامام‌الصادق‌(ع‌)، 1412ق‌.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ فقه الصادق، قم: موسسة دارالکتاب، 1412ق‌.
ــــــــــــــــــــــــ، منتقی‌ الاصول‌، تقریرات‌ به‌ قلم‌ سیدعبدالصاحب‌ حکیم، قم‌: الهادی‌، 1416 ق‌.
ـــــــــــــــــــــــ؛ منهاج‌ الفقاهه‌، قم‌: مطبعة‌ یاران‌، 1418ق‌.
زلمی‌، مصطفی‌ ابراهیم‌؛ خاستگاههای‌ اختلاف‌ در فقه‌ مذاهب‌، ترجمه‌ حسین‌ صابری‌.چاپ‌ اول‌، مشهد: بنیاد پژوهشهای‌ اسلامی‌، 1375.
سبکی‌، علی‌ بن‌ عبدالکافی‌ (د.756 ق‌.)؛ الابهاج‌ فی‌ شرح‌ المنهاج‌، چاپ‌ اول‌،بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه‌، 1404 ق‌.
شوکانی‌، محمّد بن‌ علی‌ بن‌ محمّد (1173 ـ 1250 ق‌.)؛ نیل‌ الاوطار، بیروت‌:دارالجیل‌، 1973 م‌.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ ارشاد الفحـول‌ الی‌ تحقیق‌ الحق‌ من‌ علم‌ الاصول‌، تحقیق‌
محمد سعیدبدری‌. چاپ‌ اول‌، بیروت‌: دارالفکر، 1412 ق‌. / 1992.
شهرستانی‌، علی؛ وضوء النبی‌، بیروت‌: مولف، 1415ق‌./1994م‌.
شهید ثانی‌، زین‌ الدین‌ جبعی‌ عامل‌ (911 ـ 965ق‌.)؛ مسالک‌ الافهام‌ الی‌ تنقیح‌ شرائع‌الاسلام‌، قم‌: موسسة‌ المعارف‌ الاسلامیه‌، 1413ق‌.
ــــــــــــــــــــــــ ؛روض‌ الجنان‌ فی‌ شرح‌ ارشاد الاذهان‌، قم‌:موسسة‌آل البیت، ‌
1404ق‌.
صابری‌، حسین؛ عقل‌ و استنباط‌ فقهی‌، مشهد: بنیاد پژوهشهای‌ اسلامی‌، 1381.
طباطبائی یزدی‌، محمدکاظم‌ ‌ (د. 1337ق‌.)؛ حاشیة‌ المکاسب‌، قم‌: موسسة‌ اسماعیلیان‌، 1378ق‌.
‌ علامه حلی‌، حسن‌ بن‌ یوسف‌ (648 ـ 726ق‌.)؛ مختلف‌ الشیعه‌، قم‌: موسسة‌ النشر الاسلامی‌ التابعة‌ لجماعة‌ المدرسین‌ قم‌ المشرفه‌، 1412ق‌.
غزالی‌، محمد بن‌ محمد (450 ـ 505 ق‌.)؛ المستصفی‌، تحقیق‌ محمد عبدالسلام‌عبدالشافی‌، چاپ‌ اول‌، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه‌، 1413 ق‌.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ المنخول‌ فی‌ علم‌ الاصول، تحقیق‌ محمدحسن‌ هیتو، چاپ‌دوم‌،دمشق‌: دارالفکر، 1400 ق‌.
فضلی‌، عبدالهادی‌؛ دروس‌ فی‌ اصول‌ فقه‌ الامامیه‌، موسسة‌ ام‌القری‌ للتحقیق‌ والنشر،1420ق‌.
قلعه‌جی‌، محمدرواس‌ / قنیبی‌، حامد صادق‌؛ معجم‌ لغة‌ الفقهاء، بیروت‌: دارالنفائس‌،1408ق‌./ 1988م‌.
گلپایگانی‌، محمدرضا (د. 1414ق‌.)؛ کتاب‌ القضاء، به‌ قلم‌ سیدعلی‌ حسینی‌میلانی‌، قم‌: مطبعة‌ الخیام‌، 1414ق‌.
محقق‌ حلی‌، جعفر بن‌ حسن‌ (602 ـ 676 ق‌.)؛ شرائع‌ الاسلام‌ فی‌ مسائل‌الحلال‌ و الحرام‌، به‌ تحقیق‌ سیدصادق‌ شیرازی‌، تهران: انتشارات‌ استقلال‌، 1409ق‌.
مظفر، محمدرضا (1904 ـ 1969 م‌./ 1388ق‌.)؛ اصول‌ الفقه‌، قم‌: مرکز انتشـارات‌ دفتـر
تبلیغات‌ اسلامی‌ حوزه‌ علمیه‌ قم‌، 1370.
مقدس‌ اردبیلی‌، احمد بن‌ محمّد (د. 993 ق‌.)؛ مجمع‌ الفائدة‌ والبرهان‌ فی‌ شرح‌ ارشادالاذهان‌، به‌ تحقیق‌ مجتبی‌ عراقی‌، علی‌پناه‌ اشتهاردی‌ و حسین‌ یزدی‌ اصفهانی‌، قم‌:منشورات‌ جماعة‌ المدرسین‌ فی‌ الحوزة‌ العلمیه‌، 1403 ق‌.
مکارم‌ شیرازی‌، ناصر؛ القواعد الفقهیه‌، قم‌: مدرسة‌ الامام‌ امیرالمومنین‌، 1411ق‌.
نائینی‌، محمدحسین‌ غروی‌ (د. 1355ق‌.)؛ منیة‌ الطالب‌ فی‌ شرح‌ المکاسب‌، قم‌:موسسة‌ النشر الاسلامی‌ التابعة‌ لجماعة‌ المدرسین‌، 1418 ق‌.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ فوائد الاصول‌، تقریرات‌ به‌ قلم‌ محمدعلی‌ کاظمی‌ خراسانی‌. قم‌: موسسة‌ النشر الاسلامی‌، 1404ق‌.
ــــــــــــــــــــــــ ؛ کتاب‌ الصلاة‌، به‌ تقریرات‌ آیت‌الله نائینی‌ به‌ قلم‌ محمدعلی‌ کاظمی‌خراسانی‌، قم‌: موسسة‌ النشر الاسلامی‌، 1411ق‌.
نجفی‌، محمدحسن‌ (1200 ـ 1266ق‌.)؛ جواهرالکلام‌ فی‌ شرح‌ شرائع‌ الاسلام‌، به‌ تحقیق‌و تصحیح‌ عباس‌ قوچانی‌، دارالکتب‌ الاسلامیه‌، 1367ش‌.
نوری‌، فضل‌ الله (1259 ـ 1327)؛ رسالة‌ قاعدة‌ ضمان‌ الید‌، به‌ تحقیق‌ قاسم‌ شیرزاده‌، قم‌: موسسة‌ النشر الاسلامی‌ التابعة‌ لجماعة‌ المدرسین‌، 1414 ق‌.
همدانی، رضا بن محمد هادی(1241-1322ق.)؛ مصباح الفقیه، مکتبة الصدر.
CAPTCHA Image