پژوهشی در قاعدۀ اولویت تعیین بر تخییر (ماهیت، اقوال و مستندات)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• فائزه حداد محمدآبادی ¹
• محمد حسن حائری ²
• محمدتقی فخلعی ²

¹ دانش آموختۀ دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

10.22067/jfiqh.2021.70651.1120

چکیده

دوران امر بین تعیین و تخییر که برخی با عنوانِ قاعده از آن یاد کرده‌اند، از مباحثی است که گرچه پراکنده، ولی به‌طور گسترده در فقه و اصول مجال طرح یافته و در ابواب گوناگون، مصادیقی برای آن ذکر شده است. اختلافِ‌ِنظر علما بر سرِ این است که درصورت شک در تعیینی یا تخییری‌بودن حکمی، آیا بایستی جانب تعیین را گرفت یا تخییر را؟ و به‌تَبَع، هریک از دونظر ثمرات متفاوتی در پِی می‌آورد. مشهور فقها با تکیه بر ادله‌ای چون حکم عقل و احتیاط به تعیین گراییده‌ و گروهی دیگر تخییر را با استناد به ادله‌ای چون تسهیل بر مکلفان و آیات دلیل بر برائت، ترجیح داده‌اند و برخی نیز دراین‌باره تفاصیلی را ذکر کرده‌اند. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌تحلیلی به تبیین و تحلیل اقوال و ادله پرداخته و به این نتیجه دست یافته که به‌رغمِ اینکه دیدگاه تعیین نزد فقها مشهور است، اما در بسیاری از موارد قول به تفصیل راه بهتری را فرا روی مکلفان می‌گشاید. این نتیجه نیز ضمناً به دست آمده که این قاعده هم می‌تواند قاعده‌ای فقهی محسوب شود و هم اصولی، ولی به نظر می‌رسد اصولی‌بودن آن قوی‌تر باشد.

کلیدواژه‌ها

• تعیین
• تخییر
• دوران بین تعیین و تخییر
• اولویت تعیین

موضوعات

• اصول فقه

---

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الاصول. با حاشیهٔ ابوالحسن مشکینی. قم: لقمان. چاپ‌اول، 1413ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه‌. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‌. چاپ‌دوم، 1413ق.

ایروانی، باقر. الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانى. تهران: قلم. چاپ‌اول، 2007م.‏

ایروانی، علی. الأصول فی علم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1422ق.‏

بجنوردی، حسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. چاپ‌اول، 1377.

تبریزی، جواد. دروس فی مسائل علم الأصول. قم: دار الصدیقة الشهیدة(س). چاپ‌دوم، 1387.‏

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة. بی‌جا: آل‌البیت(ع). بی‌تا.‌

حسینی شیرازی، صادق. بیان الاصول. قم: دار الأنصار. چاپ‌دوم، 1427ق.‏

حسینی فیروزآبادی، مرتضی. عنایة الأصول فی شرح کفایة الأصول‏. قم: کتاب‌فروشی فیروزآبادی‏. چاپ‌چهارم، 1400ق.

حسینی میلانی، علی. تحقیق الأصول. قم: الحقائق. چاپ‌دوم، 1428ق.‏

حکیم، محمدتقی. الأصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع). چاپ‌دوم، 1418ق.

حیدری، کمال. الدروس: شرح الحلقة الثانیة. قم: دار فراقد. چاپ‌اول، 1428ق.

خمینی، روح‌الله. التعادل و الترجیح. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1375.‏

خمینی، روح‌الله. الرسائل. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1410ق.‏

خمینی، روح‌الله. تنقیح الأصول. به‌تقریر حسین اشتهاردی. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1418ق.‏

خمینی، روح‌الله. تهذیب الأصول. به‌تقریر جعفر سبحانی. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1423ق.‏

خمینی، مصطفی. تحریرات فی الأصول. قم: تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، بی‌تا.‏

خویی، ابوالقاسم. دراسات فی علم الأصول. به‌تقریر علی هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). چاپ‌اول، 1419ق.‏

خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. به‌تقریر محمدسرور واعظ حسینی. قم: مؤسسۀ احیاء آثار امام خوئی. چاپ‌اول، 1422ق.

روحانی، محمدصادق. زبدة الأصول. تهران: حدیث دل. چاپ‌دوم، 1382.‏

سبزواری، عبدالاعلی. تهذیب الأصول. قم: المنار. چاپ‌دوم، بی‌تا.‏

صدر، رضا. الاجتهاد و التقلید. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1420ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌اول، 1425ق.

عراقی، ضیاءالدین. الاجتهاد و التقلید. به‌تقریر ضیاءالدین ‌نجفی. قم: نوید اسلام. چاپ‌اول، 1388.

عراقی، ضیاءالدین. بدائع الافکار فی الأصول. به‌تقریر میرزاهاشم آملی. نجف: المطبعة العلمیة. چاپ‌اول، 1370ق.‏‏

عراقی، ضیاءالدین لنکرانی،محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ الاجتهاد و التقلید. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1414ق.

مشکینی اردبیلی، علی. اصطلاحات الأصول و معظم ابحاثها. قم: الهادی. چاپ‌ششم، 1374.

مصطفوی، محمدکاظم. مائة قاعدة فقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌چهارم، 1421ق.‌

مکارم شیرازی، ناصر. القواعد الفقهیة. قم: مدرسۀ امام امیرالمؤمنین(ع)‌. چاپ‌سوم، 1411ق.‌

ملکی اصفهانی، مجتبی. فرهنگ اصطلاحات اصول. قم: عالمه. چاپ‌اول، 1379.‏

نائینی، محمدحسین. اجود التقریرات. به‌تقریر ابوالقاسم خویی. قم: العرفان. چاپ‌اول، 1352.‏

نائینی، محمدحسین. فوائد الاصول. به‌تقریر محمدعلی کاظمی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1376.‏

نجم‌آبادی، ابوالفضل. الأصول. قم: مؤسسۀ آیت‌الله العظمی بروجردی. چاپ‌اول، 1380.

یزدی، محمدکاظم‌. التعارض. قم: مدین. چاپ‌اول، 1426ق.‏