نقد تخصیص توارث در مرگ‌های مجهول‌الزمان به غرقی و مهدوم‌علیهم (بر پایۀ مناسبات لفظی اخبار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• سیده ریحانه رضاییان ¹
• محمد رسول آهنگران ²
• محمد جعفری هرندی ³

¹ دانشجوی دکتری رشتهٔ فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحدعلوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

² استاد گروه الهیات و معارف اسلامی، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران

³ دانشیار گروه فقه ومبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ علوم انسانی، واحد یادگار امام خمینی(ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، شهر ری، ایران

10.22067/jfiqh.2024.85593.1695

چکیده

شرط ارث‌بردن، احراز حیات وارث پس از وفات مورث است. افرادی که زمان مرگشان، مجهول بوده و تقدم و تأخر وفات هریک نسبت به دیگری مشخص نیست، طبق مقتضای قاعدهٔ اولیه، شرط ارث‎بردن را ندارند. در دو فرض غرق و هدم، این حکم استثنا شده و مجهول‌الزمان‌بودن وفات طرفین مانع توارث نیست. براساس قول فقهی مشهورتر، این استثنا باید تفسیر مضیق شود؛ اما قائلان به تعمیم عمدتاً بر پایۀ برخی مناسبات کلی عرفی -بدون تمرکز بر خصوصیات الفاظ و عبارات موجود در لسان ادله- عناوین مأخوذ در ادلۀ تخصیص را فاقد موضوعیت دانسته‌اند؛ ازاین‌رو بر پایۀ الغای خصوصیت از عناوین غرق و هدم، حکم مذکور را به موارد مشابه تعمیم داده‌اند. در پژوهش حاضر که به‌روش توصیفی‌تحلیلی به نگارش در آمده، تلاش شده با درنگ در اخبار، به کشف مناسبات لفظی موجود در لسان ادله، برای پرده‌برداشتن از ملاک و تنقیح مناط پرداخته شود و از این رهگذر، تسری حکم به موارد مشابه از قبیل تصادفات رانندگی و... ممکن گردد. در این پژوهش، با قرینه قرار‌دادن الفاظ مأخوذ در لسان ادله، موضوعیت‌نداشتن هدم و غرق ثابت شده است.

کلیدواژه‌ها

• مرگ‌های مجهول‌الزمان
• ارث در فرض هدم و غرق
• مادهٔ ۸۷۳ ق.م
• ارث در تصادفات رانندگی

موضوعات

• اصول فقه

---

مراجع

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد. النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: اسماعیلیان. چاپ‌ چهارم،1367 ش.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. ترجمهٔ علی‌اکبر غفاری. تهران: صدوق. چاپ‌اول، 1409ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر. چاپ‌سوم، 1414ق.

اشتهاردی، علی‌پناه. مدارک العروة. تهران: دار الأسوة. چاپ‌اول، 1417ق.

بجنوردی، حسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. چاپ‌اول، 1419ق.

بهبهانی، سیدعلی. الفوائد العلیّة-القواعد الکلیّة. اهواز: کتابخانهٔ دار العلم. چاپ‌دوم، 1405ق.

بهجت، محمدتقی. مباحث الأصول. قم: چاپ‌اول، 1388.

جمعی از پژوهشگران. موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب اهل البیت علیهم السلام. زیرنظر محمود هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسهٔ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). چاپ‌اول، 1423ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، 1410ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

حسینی عاملی، جوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌اول، 1419ق.

حلی، جعفربن‌حسن. المختصر النافع فی فقه الإمامیة. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة. چاپ‌ششم، 1418ق.

خمینی، روح‌اللّٰه. تحریر الوسیلة. ترجمهٔ علی اسلامی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌بیست‌ویکم. 1425ق.

خوانساری، احمدبن‌یوسف. جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1405ق.

خویی، ابوالقاسم. منهاج الصالحین. قم: مدینة العلم. چاپ‌بیست‌وهشتم، 1410ق.

روحانی، صادق. فقه الصادق علیه السلام. قم: دار الکتاب، مدرسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1412ق.

سبحانی تبریزی، جعفر. نظام الإرث فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1415ق.

سبزواری، عبدالأعلی. مهذب الأحکام فی بیان حلال و الحرام. قم: المنار. چاپ‌چهارم، 1413ق.

سلار دیلمی، حمزة‌بن‌عبدالعزیز. المراسم العلویة و الأحکام النبویة. قم: منشورات الحرمین. چاپ‌اول، 1404ق.

شعرانی، ابوالحسن. تبصرة المتعلمین فی احکام الدین. تهران: اسلامیة. 1419‍ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. حاشیۀ کلانتر. قم: چاپ‌اول، 1410ق.

صاحب‌جواهر، محمد‌حسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. لبنان: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.

صدر، محمد. ما وراء الفقه. بیروت: دار الأضواء. چاپ‌اول، 1420ق.

طباطبایی قمی، تقی. الأنوار البهیة فی القواعد الفقهیة. قم: محلاتی. چاپ‌اول، 1423ق.

طباطبائی کربلائی، علی‌بن‌محمدعلی. ریاض المسائل فی تحقیق‌ الاحکام بالدلائل. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1418ق.

طوسی، خواجه نصیرالدین. جواهر الفرائض در ارث. قم: مؤسسهٔ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام. چاپ‌اول، 1426ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌دوم، 1400ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

فاضل لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع). چاپ‌اول، 1421ق.

فخرالمحققین، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. به‌تحقیق و تصحیح سیدحسین موسوی کرمانی، علی‌پناه اشتهاردی، عبدالرحیم بروجردی. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1387ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌دوم، 1404ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد. تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر. چاپ‌اول، 1414ق.

مفید، محمدبن‌محمد. المقنعة. قم: کنگرهٔ جهانی هزارهٔ شیخ مفید(ره). چاپ‌اول، 1413ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الأصول. قم: چاپ‌دوم، 1428ق.

نائینی، محمدحسین، ضیاءالدین عراقی، علیکزازی. الرسائل الفقهیة. به‌تقریر نجم‌آبادی. قم: مؤسسهٔ معارف اسلامی امام رضا(ع). چاپ‌اول، 1421ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. قم: بی‌نا. چاپ‌اول، 1415ق.