امکان‌سنجی تمسک به قاعدۀ ملازمۀ بین حکم عقل و حکم شرع جهت اثبات شمولِ حداکثری شریعت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• مسعود جهاندوست دالنجان ¹
• عابدین مؤمنی ²

¹ دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

² دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22067/jfiqh.2023.79944.1489

چکیده

نظامات اجتماعی مدرن تغییرات محسوسی در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان ایجاد نموده است. انعکاس مستقیم این تغییرات در «افعال» انسان از یک‌سو و رسالت علم فقه در بیان حکم شرعی «افعال» از سویی دیگر، پرسش از چیستی نسبت علم فقه با این مسائل نوپیدا را فراروی ما قرار می‌دهد. سؤال این است که آیا فقه، حکم شرعی تمامی این مسائل نوپیدا را بیان کرده است و یا اینکه ممکن است برخی از این مسائل دارای هیچ حکم شرعی نباشند؟ مطابق نظر اکثریت فقهای مذاهب اسلامی و نیز فقهای امامیه، هیچ واقعه‌ای خالی از حکم شرعی نیست لذا می‌توان به شمولیت حداکثری شریعت حکم نمود. پژوهش حاضر سعی دارد مهم‌ترین دلیل این نظریه را که عقلی است مورد نقد و بررسی قرار دهد. براساس این دلیل، قاعدۀ ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع می‌تواند اثبات‌کنندۀ وجود حکم برای هر واقعه باشد. یافته‌های این پژوهش که به‌روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده است نشان می‌دهد هر دو شکل از قاعدهٔ ملازمه؛ یعنی ملازمهٔ بین حکم شرعی و حسن‌وقبح ذاتی و نیز ملازمهٔ بین حکم شرعی و مصالح و مفاسد واقعی نمی‌توانند بر شمولیت حداکثری شریعت دلالت نمایند.

کلیدواژه‌ها

• ارادۀ شارع
• شمولیت حداکثری
• قاعدۀ ملازمه
• گسترهٔ شریعت
• نفی خُلُوّ از حکم

موضوعات

• فلسفه فقه

---

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد. تهران: مؤسسة الطبع و النشر التابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی. چاپ‌اول، 1410ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. فوائد الأصول. تهران: وزارت ارشاد. چاپ‌اول، 1407ق.

آشتیانی، محمدحسن. بحر الفوائد فی شرح الفرائد. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی. چاپ‌اول، 1429ق.

آملی، هاشم. مجمع الأفکار و مطرح الأنظار. به‌تقریر محمدعلی اسماعیل‌پور. قم: المطبعة العلمیة. چاپ‌اول، 1395ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقائیس اللغة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1404ق.

اصفهانی، محمدحسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. بیروت: آل البیت(ع) لإحیاء التراث. چاپ‌دوم، 1429ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌نهم، 1428ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. مطارح الأنظار. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 1425ق.

ایروانی، باقر. الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانى. تهران: قلم. چاپ‌اول، 2007م.

ایوان کیفی، محمدتقی‌بن‌عبدالرحیم. هدایة المسترشدین. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1429ق.

برقی، احمدبن‌محمد. المحاسن. قم: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌دوم، 1371ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، 1410ق.

جهاندوست دالنجان، مسعود و همکاران. «نگاهی به آثار نظریات غیر شمول‌گرایانه نسبت به گسترهٔ احکام شریعت در دو حوزهٔ فقه و اصول»، پژوهش‌نامهٔ فقه اجتماعی. س11، ش21، 1401، 41تا60.  10.30497/IRJ.2022.76394

ح‍ائ‍ری‌ اصفهانی‌، م‍ح‍م‍دح‍سین‌ب‍ن‌‌ع‍ب‍دال‍رحیم‌. الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة. قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه‏. چاپ‌اول، 1404ق.

خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ‌اول، 1421ق.

خمینی، روح‌الله. مناهج الوصول إلی علم الأصول. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1415ق.

دربندی، آقابن‌عابد. خزائن الأحکام. قم: بی‌نا. چاپ‌اول، بی‌تا.

رشتی، حبیب‌الله. بدائع الأفکار. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، بی‌تا.

صدر، محمد. ماوراء الفقه. بیروت: دار الأضواء. چاپ‌اول، 1420ق.

صدر، محمدباقر. الإسلام یقود الحیاة. قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر. چاپ‌دوم، 1436ق.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. به‌تقریر سیدمحمود هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسهٔ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)‏. چاپ‌سوم، 1417ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1418ق.

طبرسی، احمدبن‌علی. الاحتجاج. مشهد: مرتضی. چاپ‌اول، 1403ق.

طریحى، فخرالدین‌بن‌محمد. مجمع البحرین. تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی. چاپ‌سوم، 1416ق.

فاضل لنکرانی، محمدجواد. «دور الزمان و المکان فی علم الفقه»، فقه اهل البیت علیهم‌السلام. س14، ش53، 129تا174.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. چاپ‌دوم، 1410ق.

قزوینی، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. ضوابط الأصول. قم: بی‌نا. 1371ق.

قزوینی، ابراهیم‌بن‌محمدباقر. نتائج الأفکار. بمبئی: بی‌نا. 1258ق.

قوچانی، علی. تعلیقة القوچانی علی کفایة الأصول. قم: بی‌نا. چاپ‌اول، 1430ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

لاریجانی، صادق. «قاعدة نفی الخلوّ»، دراسات اصولیة. س3، ش9، 1428ق، 161تا208.

مشکینی، علی. اصطلاحات الأصول و معظم ابحاثها. قم: الهادی. چاپ‌ششم، 1374.

مقری، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دار الرضی. چاپ‌اول، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الأصول. به‌تقریر احمد قدسی. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). چاپ‌دوم، 1428ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. القوانین المحکمة فی الأصول المتقنة. قم: احیاء الکتب الإسلامیة. چاپ‌اول، 1430ق.

نائینی، محمدحسین. فوائد الأصول. به‌تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1376.