مدیریت سازمانی در اجرای شریعت از منظر فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• عبدالحسین رضائی راد

دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز

10.22067/jfu.v53i2.79893

چکیده

ادیان و مکاتب علاوه بر ارائۀ دستورها، راهکارهای اجرای احکام را نیز مطرح می‌کنند. ازجملۀ این راهکارها در اسلام، امربه‌معروف و نهی از منکر است، همین راهکار بسیار مهم نیز در صورت نپوشاندن جامۀ عمل و فراهم‌نبودن بستر مساعد در جامعه، به تعطیلی یا انحراف می‌انجامد و به‌جای آنکه ضمانت اجرای احکام دیگر باشد، بن‌بست می‌آفریند. این تحقیق با روشی تاریخی‌تحلیلی، ضمن تحلیل جامعه‌شناسانۀ روش‌های اجرای امربه‌معروف و اشاره به ادلۀ قرآنی و فقهی برای تضمین اهداف دین و شریعت، برتری روش سازمانی در اجرای امربه‌معروف در جوامع پیچیده و گستردۀ امروزی را به اثبات می‌رساند و نشان می‌دهد که برای تحقق اهداف بلند و چندلایۀ شریعت، روش فردی و شخصی به‌تنهایی پاسخ‌گو نیست و موجب تعطیلی و حتی انحراف این اصل از مسیر خود است و نتایج معکوس به بار می‌آورد. بنابراین باید ضمن اجرای روش سازمانی و منسجم، از تجربه‌های اجرایی جوامع اسلامی گذشته و سازوکارهای تجربه شده در جوامع بزرگ امروزی مانند قانون احزاب، مطبوعات، سازمان‌های مردم‌نهاد و راه‌های معمول پیشگیری از جرایم محلی در ژاپن و برخی کشورها در تدوین شیوه‌ها و هدف‌گذاری این سازمان کمک گرفت.

کلیدواژه‌ها

• سازمان
• تشکیلات
• حسبه
• اجرای شریعت
• امر به معروف و نهی از منکر سازمانی

---

مراجع

قرآن کریم

آرمسترانگ، مایکل، مدیریت استراتژیک منابع انسانی، ترجمه دکتر محمد اعرابی، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ دوم، 1390

ابراهیم، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: جاویدان، 1370ق.

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبةالله، شرح نهج البلاغه، به‌تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بی‌جا: مکتبة آیت‌الله‌ العظمی المرعشی النجفی، 1959.

ابن‌اخوه، محمدبن‌محمد، معالم القربة فی احکام الحسبة، بهتحقیق محمود شعبان، بی‌جا: هیئة المصریة العامة للکتاب، 1409م.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، به‌تحقیق لجنة التحقیق، چاپ دوم، بی‌جا: اسلامی، 1410ق.

ابن‌بطوطه، محمدبن‌عبدالله، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، به‌تحقیق: علی المنتظر الکتانی، بیروت: مؤسسة الرساله، 1405ق.

ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد، الفصل فی الملل والنحل والاهواء، بیروت: بی‌نا، 1406ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمان‌بن‌محمد، المقدمه ابن خلدون، محمد پروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352ق.

ابن‌فراء، محمدبن‌حسین، الاحکام السلطانیه، به‌تحقیق محمدحامد فقهی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1403ق.

ابن‌فراء، محمدبن‌حسین، ق‍اه‍ره‌: دارال‍ف‍ک‍ر، 1386ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، البدایة و النهایة، چاپ اول، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

اطروش، حسن، کتاب الاحتساب، به کوشش سر جنت، بی‌جا: بی‌نا، 1953م.

امام الحرمین، عبدالملک‌بن‌عبدالله، الارشاد، به‌تحقیق محمدیوسف موسی؛ علی عبدالعظیم عبدالمجید، قاهره: بی‌نا، 1369ق.

امینی، عبدالحسین، /الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت: دارالکتاب العربی، 1397ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، المکاسب، به‌تحقیق لجنة التحقیق، چاپ اول، قم: باقری، 1415ق.

آیتی اسلامی، عباسعلی، دو از یاد رفته، امربه‌معروف و نهی ازمنکر، تهران: فدک، بی‌تا.

بادکوبه هزاوه، احمد، حسبه در سرزمین‌های شرق اسلامی از آغاز تا سقوط بغداد، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران: بی‌نا، 1376.

باهر، م، «امربه‌معروف در جهان عرب»، مجلۀ ترجمان سیاسی، ش25، بی‌تا، صص 35 -55

بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقی، بلغة الفقیة، شرح ثقلین السید محمد تقی آل بحر العلوم،تهران: صادق، 1403ق.

بروس کوئن، ،درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمۀ محسن ثلاثی، بی‌جا: توتیا، 1395.

البنا، جمال، تجرید البخاری و المسلم من الاحادیث التی لا تلزم، بیروت: الانتشار العربی، 2011م.

بنی حسینی، صادق، ادیان و مذاهب جهان، چاپ اول، قم: وزیری، 1372.

بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، ویراستۀ هادی عالم‌زاده، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، به‌تصحیح دکتر فیاض، چاپ دوم، مشهد: انجمن آثار ملی دانشگاه مشهد، 1356.

پاکتچی، احمد، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1380.

پین، مایکل، فرهنگ اندیشۀ انتقادی از روشنگری تا پسامدرنیته، چاپ اول، تهران: مرکز نشر، 1389.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر، شرح المقاصد، به‌تحقیق عبدالرحمن عمیره، بیروت: بی‌نا، 1409ق.

ثعالبی، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تفسیر الثعالبی، چاپ اول، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1418ق.

جرجانی، علی‌بن‌محمد، شرح المواقف، به‌تحقیق بدرالدین نعسانی، قاهره: بی‌نا، 1320ق.

جزایری، عبدالله‌بن‌نورالدین، التحفه السنیه فی شرح نخبه المحسنیه (مخطوط)، نسخۀ میکروفیلم کتابخانۀ آستان قدس، شمارۀ عمومی در کتابخانه 2269، بی‌تا.

جعفریان،رسول، مقالات تاریخی، قم: الهادی، 1375.

جوان آراسته، حسین، امت و ملت نگاهی دوباره، «مجلۀ حکومت اسلامی»، سال پنجم، ش2، صص158تا173، 1379.

حاجی خلیفه، مصطفی‌بن‌عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1413ق.

حب‌الله، حیدر، فقه امر به معروف و نهی از منکر، ترجمۀ علی الهی خراسانی؛ حسینعلی شیروی، محمدرضا ملایی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1396.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، به‌تصحیح و تعلیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بی‌جا: دارالحیاه التراث العربی، 1403.

حسنی، ابوالحسن، «تعلق خطابات شرعی سیاسی به مکلف سیاسی»، مجلۀ مطالعات انقلاب اسلامی، ش19، زمستان1388، ص62تا43.

خرازی، محسن، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، قم: اسلامی، 1434ق.

خطیب بغدادی، احمدبن‌علی، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب، بی‌تا.

خوانساری، احمد، جامع المدارک، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: صدوق، 1355ق.

خیری، حسن، «بررسیجامعه‌شناختیقانونحمایتازآمران‌ به ‌معروفوناهیانازمنکر» بررسی مسائل اجتماعی ایران، دورۀ ششم، ش2، پاییز و زمستان1394، ص237تا262.

دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، با همکاری کاظم محمدی، بی‌جا: مؤسسۀ نشر، 1404ق.

دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران سازمان لغت‌نامه، 1339.

راغب الاصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا: مرتضوی، 1373ق.

رزاز الواسطی، اسلم‌بن‌سهل، تاریخ واسط، به‌تحقیق کورکیس عواد، چاپ اول، بیروت: عالم الکتب، 1406ق.

رضا، محمدرشید، تفسیرالمنار، قم: مؤسسۀ دارالکتاب، 1412ق.

رضائی‌راد، عبدالحسین، «دولتی شدن امربه‌معروف پیامدها و راهکارها»، مجلۀ پژوهشنامۀ علوم سیاسی، ش21، زمستان1389، ص109تا134.

رضائی‌راد، عبدالحسین ، «آسیب‌شناسی امربه‌معروف ونهی از منکر با نظر به تجربه‌های تاریخی»، مجلۀ مطالعات اسلامی فقه و اصول، ش69، پائیز1384، ص73تا100.

رضائی‌راد، عبدالحسین ، «تحولات نظارت اجتماعی در تمدن اسلامی»، دو فصلنامۀ علمی‌تخصصی اسلام و علوم اجتماعی، ش5، بهار و تابستان1390، ص145تا166.

زمخشری، محمودبن‌عمر، الکشاف، لبنان: دارالمعرفه، بی‌تا.

ساکت، محمدحسین، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد: آستان قدس رضوی، 1365.

سروش، عبدالکریم، حکمت و معیشت، چاپ پنجم، تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط، 1381.

سری، ابوالقاسم، «منصب محتسب در ایران»، مجلۀ حکومت اسلامی، ش13، پائیز1378، ص174تا151.

شریعتی، علی، شیعه مجموعه آثار 7، امت وامامت، چاپ هفتم، تهران: نشر الهام، دفتر تدوین و تنظیم آثار دکتر علی شریعتی، 1384.

شریعتی، علی، شیعه (مجموعه آثار) 7، چاپ هفتم، تهران: الهام، دفتر تدوین و تنظیم آثار دکتر علی شریعتی، 1378.

شهید اول، محمدبن‌مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم: صادق، چاپ سنگی، 1412ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، چاپ اول، نجف: جامعة النجف الدینیه، بی‌تا.

شیخلی، صباح ابراهیم سعید، اصناف در عصر عباسی، ترجمۀ هادی عالم‌زاده، تهران: مرکز نشر دانشگاهی تهران، 1362.

شیزری، عبدالرحمن‌بن‌نصر، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، قاهره: مطبعة اللجنة، به‌کوشش سید الباز العرینی و محمد مصطفی زیاده، 1365ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، به‌تحقیق عباس قوچانی، چاپ هفتم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1367.

صرامی، سیف‌الله، حسبه یک نهاد حکومتی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1377.

طباطبایی، سیدمحمدمحسن، المیزان، بیروت: اعلمی، بی‌تا.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، به‌تحقیق احمد حسینی، تنظیم محمود عادل، تهران: مکتب النشر المرتضویه، 1375.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به‌تحقیق ابراهیم موسوی زنجانی، بیروت: اعلمی، 1407ق.

علی، امیر، مختصر تاریخ العرب و التمدن الاسلامی، قاهره: مطبعة العثمانیة المصریه، 1352ق.

عمید زنجانی، عباسعلی ، جزوۀ حقوق عمومی، تهران: دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران، 1375.

عمید زنجانی ، دیدگاه حکومتی در نظریۀ حسبه»، مجلۀ حکومت اسلامی، ش3، بهار1376، صص14تا20.

عمید زنجانی، فقه سیاسی، تهران: امیر کبیر، 1373.

غزالی، محمدبن‌محمد، احیاء علوم الدین، مصر: مطبعه العثمانیه المصریه، 1352ق.

فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، چاپ ششم، بی‌جا: نشر علمی، 1375.

فیض الاسلام، علینقی، ترجمه وشرح نهج البلاغه امام علی، بی‌جا: بی‌نا، 1383.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، الوافی فی شرح الاصول الکافی، اصفهان: امیرالمؤمنین، 1370.

قاسمی، ظافر، نظام الملک فی الشریعه الاسلامیه، بیروت: دارالنفائس، 1412ق.

قدردان قراملکی، محمدحسن، آزادی در فقه و حدود آن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1382.

قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1352.

قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع الاحکام القرآن، به‌تصحیح احمد عبدالعلیم برزونی، قاهره: درالکتب المصریة، 1373ق.

قلقشندی، احمدبن‌علی، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، بی‌جا: دارالکتب المصریة و وزارة الثقافیة القومیة، بی‌تا.

کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، اصفهان: چاپ سنگی چاپخانۀ مهدوی، بی‌تا.

گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل بیت، 1389.

لقبال، موسی، الحسبة المذهبیة فی بلاد المغرب العربی، بی‌جا: الشرکة الوطنیة للنشر والتوزیع، 1971م.

لمبتون، آن.کی.اس، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سیدعباس صالحی؛ محمدمهدی فقهی، تهران: عروج، 1380.

ماجد، عبدالمنعم، تاریخ الحضارة الاسلامیة فی العصور الوسطی، قاهره: مکتبة الانجلو المصریه، 1972م.

ماوردی، علی‌بن‌حمد، احکام السلطانیة والولایات الدینیة، بی‌جا: بی‌نا، 1908م.

متز، آدام، الحضارة الاسلامیة فی القرن الرابع الهجری (عصرالنهضه الاسلامیه)، بیروت: دارالمکتب العربیة، 1378ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الانوار، بیروت: وفا، 1403ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، نجف: اسماعیلیان، بی‌تا.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه،قم: الاعلام الاسلامی، 1404ق.

مطهری، مرتضی، حماسۀ حسینی، تهران و قم: صدرا، 1368.

مطهری، مرتضی ، ده گفتار، قم: صدرا، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، بیست گفتار، قم: صدرا، بی‌تا.

معلوف، لویس، المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت: بی‌نا، 1908.

مقریزی، احمدبن‌علی، الخطط المقریزیة، بیروت: دارصادر، 856ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ سی‌ودوم،تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1380.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، 1408.

میانجی، احمد، «خمس در کتاب و سنت»، مجلۀ نور علم، دورۀ دوم، ش4، 1363، ص59تا45.

نایینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، با توضیح و پاورقی سیدمحمد طالقانی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، جامع السعادات، نجف: جامعة النجف الدینیه، 1383.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1417ق.

نظام الملک، حسن‌بن‌علی، سیاست نامه، چاپ چهارم، تهران: اساطیر، 1380.

وزارت کشور، پلیس ایران، موجود در کتابخانۀ دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ واحد خراسان، مشهد: بی‌نا، بی‌تا.

همایون، محمدهادی، تبلیغات یک واژه در دو حوزه، چاپ اول، بی‌جا: مرکز چاپ و نشر فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، 1374.

همراه دوست، بهروز، نمائی از حسبه در اسلام و نهادهای آن در جمهوری اسلامی، پایان نامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران: بی‌نا، 1377.

یعقوبی، ابوالقاسم، «حسبه و ولایت فقیه»، فصلنامۀ حوزه، ش85و86، 1377،ص339تا167.

1. Dr.Ulike, fretage،commanding right and forbidding wrong in lslamic thought، department of history SOAS،http://www.History.as.ur/welcome.(2004)

2. Cook. Michael, ،commanding right and forbidding wrong in lslamic thought، cambridgeUniversity press due، published. (February 2001)

3.shafaat،ahmad,commanding good and forbidding evil، HTTP، saif - tripod.com/explore/dawah/.htm. ،(2003)،

4. fa.wikipedia.org.1397/3/20

P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs Encyclopaedia of Islam, Second Edition ,(2017).