تبیین جایگاه قاعده فقهیِ لاحرج در شهرسازی اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• اصغر مولائی

استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

10.22067/jfiqh.2021.68337.1036

چکیده

 قاعدۀ لاحرج از جمله قواعد فقهیِ تسهیل­کننده در فقه اسلامی و ازجمله زمینه‌های کاربردی آن، مسائل زندگی شهری است. حرج و مشقت در شهر می‌تواند در گونه‌های جسمانی، روحی و روانی، اجتماعی و مالی جلوه‌گر شود. مطالعهٔ این قاعده در زندگی شهری، مسائلی همچون صعوبت و دشواری در رفت‌وآمد به‌دلیل مسافت‌های زیاد، عدم پیاده‌مداری، اختلال در ترافیک، کمبود حمل‌ونقل عمومی، دشواری استفادهٔ فضا‌ها برای افراد کم‌توان و معلولان، آلودگی صوتی، ازدحام، سیلاب‌های شهری را شامل می‌شود. این جستار درپی تبیین ابعاد و مصادیق قاعدهٔ لاحرج در زندگی شهری و جستجوی راهکار‌های معطوف به شهرسازی اسلامی است که با روش تحلیل محتوای متن و استدلال منطقی با رویکرد مطالعه‌ بین‌رشته‌ای و با به‌کارگیری شیوه‌ کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در شهر اسلامی بایستی زمینهٔ عمل به احکام الهی فراهم شود و برنامه‌ریزی‌‌ها و اقدامات آسایش و آرامش مسلمانان را فراهم کند. در شهر اسلامی حرج‌های شهری باید در فرایند برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت شهری پیش‌بینی و مدنظر قرار گیرند. کاربست این قاعده می‌تواند در تسهیل رفت‌وآمد به‌ویژه برای اقشار کم‌توان، کارایی و راحتی استفاده از مبلمان شهری، فضا‌های عبوری، دسترسی و توقف و... نتایجی دربرداشته باشد. نیز سهولت و رفاه مذکور باید برای تمامی سنین، گروه‌های اجتماعی نظیر زنان، کودکان، سالخوردگان و... دستاورد مشخصی دربرداشته باشد.

کلیدواژه‌ها

• قاعدۀ لاحرج
• شهر اسلامی
• زندگی شهری
• مسائل شهری
• فضا‌های شهری
• سهولت زندگی در شهر

موضوعات

• فقه مدنی

---

مراجع

قرآن کریم، ترجمهٔ محمدمهدی فولادوند

احمدزاده، عبدالمطلب و دیگران، «کاربرد قواعد فقهی (نظیر قاعدۀ نفی حرج و قاعدۀ غرور) در عصر ارتباطات»، فصلنامۀ علوم خبری، س4، ش14، 1394، صص117تا150.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم: اسماعیلیان، بی‌تا.

تابنده، زهرا، «بررسی قاعدۀ عسروحرج از دیدگاه قرآن و حدیث»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآنی، تهران: دانشکدۀ اصول‌الدین تهران، 1390.

جزایری، سیدحمید؛ محمد عشایری منفرد، «قلمرو مصلحت و عدالت در تزاحم احکام و حقوق زنان»، فصلنامۀ مطالعات راهبردی زنان، س14، ش54، 1390، صص7تا58.

حر عاملى، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1409ق.

شریف الرضی، محمدبن‌حسین، نهج‌البلاغه، ترجمهٔ محمد دشتی، چاپ‌اول، تهران: سنا، 1388.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: دار العلم، 1412ق.

شاهین‌فرد، خاطره و دیگران، «شمول‌پذیری قاعدۀ لاحرج نسبت به حرج‌های غیر‌جسمانی و پیامد‌های فقهی آن»، نشریۀ فقه پزشکی، س8، ش26 و 27، پاییز و زمستان 1395، صص225تا261.

شاهین‌فرد، خاطره و دیگران، «گسترۀ مفهومی قاعدۀ نفی عسروحرج در ابواب فقهی و نسبت آن با واژه‌های مشابه»، مبانى فقهى حقوق اسلامى، س10، ش20، پاییز و زمستان 1396، صص43تا67.

علوی گنابادی، سیدجعفر؛ علی‌اکبر حبیبی مهر، «کاوشی در حلّ نسبتِ تعارض‌نمایی قاعدۀ الحرج با اعمال حرجی اسلام پاسخ‌ها و تحلیل‌ها»، نشریۀ فقه و اصول، س52، ش 3، 1399، صص73تا91.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، اصول کافی، ترجمهٔ سیدجواد مصطفوی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیه السلام، 1363.

محسنی، رضاعلی، «اولویت‌بندی آسیب‌ها و مسائل شهری در ایران: مطالعۀ موردی شهر گرگان»، پژوهش‌نامۀ علوم اجتماعی، س3، ش3، 1388، صص23تا42.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقهی، چاپ‌دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1406ق.

مطهری، مرتضی، اسلام و نیاز‌های زمان، ج2، تهران: صدرا، 1391.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، چاپ‌چهارم، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابیطالب، 1016 ق.

موسوی، سیدابراهیم، «قاعدۀ نفی عسروحرج»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی حقوقی و قضایی دادگستری، س65، ش34، 1380، صص33تا50.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1417ق.

نقره‌کار، عبدالحمید، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، چاپ‌اول، بی‌جا: وزارت راه و شهرسازی، 1387.